Zandvoort

Naast de Clarastichting, die een duidelijke impact had op Zandvoort, bestond er ook een Joodse gemeente in Zandvoort. Zo woonden er in 1840 zes Joden in Zandvoort (op een totale bevolking van ca. 1000), in 1930 372. De Joodse geschiedenis van Zandvoort kenmerkt zich door de ontwikkeling van deze badplaats en antisemitisme.

De gebroeders Eltzbacher
Zandvoort als badplaats én Zandvoort als Joodse gemeente zijn veel verschuldigd aan drie Duits-Joodse broers, de gebroeders Gustav (Soest, Pruissen, 20 juni 1832), Julius (Neukirchen, 5 november 1837) en Moritz (Fritz) Eltzbacher (Neukirchen, 12 december 1826). Zij waren afkomstig uit een Duitse bankiersfamilie uit Keulen, namen geld mee, en lieten in de tweede helft van de negentiende eeuw een treinverbinding aanleggen van Haarlem naar de badplaats, het begin van ‘Bad Zandvoort’. De spoorlijn begon men te bouwen op 10 december 1880 en de lijn was zes maanden later klaar, op 7 mei 1881.

De broers kochten een strook land van 42 ha. ten noorden van de dorpskern en lieten door het bedrijf de NV Zandvoortsche Terrein- en Hotelmaatschappij (1896) daar royale familievilla’s, chique hotels, een Kurhaus, een casino, een schouwburg en een overdekte passage met 26 exclusieve winkels neerzetten. Dit moest het nieuwe Scheveningen worden. Scheveningen was in die tijd de enige Nederlandse badplaats van betekenis en het Scheveningse Kurhaus genoot wereldfaam; de kustlijn van Scheveningen was toen nog niet voorzien van een lange lint smakeloze bebouwing.

De Eltzbachers zagen veel in Zandvoort als badplaats. De hoofdstad van het land moest voldoende potentieel opbrengen aan mogelijke bezoekers, maar ook bezoekers uit het achterland en niet te vergeten uit Duitsland.

De ontwikkeling van Zandvoort kon beginnen. Vele, met name Joodse, investeerders en ondernemers streken neer in de kustplaats. Zandvoort werd een Joods dorp, ook doordat er in de jaren twintig van de vorige eeuw veel Joodse gezinnen uit Amsterdam kwamen wonen. De Joodse gemeente van Haarlem zorgde voor 1923 voor de diensten in de synagoge. In 1922 kreeg de Joodse gemeenschap in Zandvoort aan de Dr. J. G. Mezgerstraat een eigen synagoge en vanaf 1923 had Zandvoort een eigen kehille (gemeente).
Het Joodse karakter van Zandvoort viel niet overal in goede aarde. Onder het grote publiek werd Zandvoort spottenderwijs “het Jodenaquarium” genoemd, omdat het in het begin voornamelijk door Joden werd bezocht.

De Joodse gemeenschap was gecharmeerd van Zandvoort, maar niet alleen zij. Ook Duitsers lieten zich verlokken door de mooie reclame-afbeeldingen van de badplaats, hoe weinig getrouw die dan ook waren, en kwamen naar Zandvoort. Zelfs beroemdheden raakten van Zandvoort onder de indruk. Naast Duitse vorstenfamilies was Keizerin Sissi van Oostenrijk een graag geziene kuurgast in Hotel Von Kaufmann (ze kwam er op aanraden van de arts Dr. Johann Georg Mezger). Ze verbleef er in 1884 enkele weken met een gevolg van vijftien personen. Hotel Von Kaufmann werd op 14 maart 1893 verkocht en ging verder onder een nieuwe eigenaar als Hotel d’Orange.

Tram
Naast de trein kreeg Zandvoort in 1897 een tramverbinding met Haarlem. In 1904 werd deze tramlijn doorgetrokken naar Amsterdam. Dit tot groot ongenoegen van het deftige publiek omdat Zandvoort nu overspoeld werd door dagjesmensen. Deze ergernis werd het begin van de teloorgang van de badplaats Zandvoort bij de internationale “jetset”. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakte de teloorgang af.

Synagoge
De synagoge in Zandvoort werd in 1922 gewijd. Lang heeft de synagoge niet bestaan; in de zomer van 1940 legden enkele NSB’ers een aantal tijdbommen in de synagoge. De volgende ochtend gingen deze af en richtten een enorme ravage aan in de sjoel. Burgemeester Van Alphen sprak zijn ontstemming over deze daad uit in de gemeenteraad, vervolgens werd hij enkele dagen later gemolesteerd. De synagoge stond er slechts achttien jaar. Sinds 1991 is er op de locatie van de synagoge een herdenkingsplaquette geplaatst. Er schijnen plannen te zijn om het stukje land meer aanzien te geven, het huidige veldje is weinig respectvol te noemen voor dit stuk van de Zandvoortse geschiedenis.

Tweede Wereldoorlog.
Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd in mei 1940 een SS-eenheid in Zandvoort gelegerd. Daarnaast had Zandvoort een groot aantal NSB-aanhangers onder haar bevolking (bij de Provinciale Statenverkiezing in 1935 stemde 23% van de stemgerechtigden op de NSB). De situatie voor de Joodse bevolking werd er niet beter op, Joodse Zandvoorters werden uitgescholden door de NSB’ers.
In de nacht van 4 op 5 augustus 1940 werd de synagoge door de bezetter opgeblazen.
De Joodse bevolking, toen ca. 550 mensen, werd in maart 1942 naar Amsterdam overgebracht. Zandvoort kon zich daarna de vijfde plaats in Nederland noemen die ‘Jodenvrij’ was. Vanuit Amsterdam ging de bevolking naar de kampen en slechts enkelen overleefden de Shoah en zijn na de oorlog teruggekeerd naar Zandvoort.

De badplaats werd in de Tweede Wereldoorlog een deel van de Atlantikwall, de verdedigingslinie van de bezetter tegen een mogelijke geallieerde invasie. In november 1942 werd Zandvoort op last van de bezetter grotendeels geëvacueerd. Het strand werd tot verboden gebied verklaard en ontoegankelijk gemaakt met mijnen, prikkeldraad en andere versperringen. Zo’n 650 gebouwen werden gesloopt, waaronder 75 villa’s, 16 pensions en 20 hotels. Wat Zandvoort mooi maakte verdween voorgoed.

Na de Tweede Wereldoorlog is Zandvoort als badplaats weer opgebouwd, maar het Joodse karakter uit de tijd van de Eltzbachers is voorgoed verdwenen. De huidige boulevard heeft niet de grandeur van weleer.

verder
Toen Keizerin Sissi in Hotel Von Kaufmann verbleef liet ze de diners overkomen uit het Doelenhotel in Amsterdam waar ze vaker te gast was.

Gustav Eltzbacher
Het familiebedrijf van de Eltzbachers had eerst in de graanhandel gezeten en was in de loop van de negentiende eeuw naar het bankbedrijf overgegaan. De Eltzbachers waren betrokken bij de oprichting van de Amsterdamsche Bank. Het bedrijf van de Eltzbachers in Nederland, Eltzbacher & Co, was gevestigd op de Herengracht 597 in Amsterdam.
In de zomer verbleef Gustav Eltzbacher (Neuenkichen, 1832 – Amsterdam, 1901) met zijn vrouw Sophie Raffalovich (Odessa, 1845 – Berlijn, 1900) in hun Zandvoortse huis, Villa Sophia (later Villa Sophie, nog later Cornerhouse).

Passage
De eerste steen voor de Passage werd op 25 februari 1881 gelegd door de twee van de drie dochters van Gustav en Sophie, Rosa (Amsterdam, 1863 – Berlijn, 15 september 1901) en Hedwig (Amsterdam, 5 november 1865 – Berlijn, 4 mei 1937) Eltzbacher. De Passage ging bij een brand in 1925 verloren. In mei 1883 werd bij de passage het koosjere hotel-restaurant van Barend Jacobson geopend. Barend woonde op de Staalstraat 28 in Amsterdam. In 1886 was er nog geen synagoge in Zandvoort en Willy von Rothschild (Wilhelm Carl von Rothschild; Napels, 16 mei 1828 – Frankfurt am Main, 25 februari 1901), telg uit het bankiersgeslacht Rothschild, verbleef to.en enige maanden in Zandvoort. Voor hem werd er in Hotel Jacobson een gebedszaal ingericht.

Pensions
Er waren in deze badplaats verschillende Joodse pensions voor de Tweede Wereldoorlog, al dan niet met een rituele keuken, zoals van de dames Vaz Dias in 1925.

Brederodestraat 17 – David Schaap
Op 20 januari 1929 overleed hier de 27-jarige David Schaap, zoon van J. Schaap en J. Stoppelman. David werd op 22 januari 1929 begraven op de Joodse begraafplaats aan de Amsterdamsevaart te Haarlem.

Boulevard Barnaart 22 – mevrouw Cohen
Mevrouw Cohen woonde hier in februari 1942 en werkte vanuit dit adres als arbeidsbemiddelaar voor de Joodsche Raad. Dit was Judith Cohen – van Essen (Zwolle, 15 juli 1891 – Haifa, Israël, 7 maart 1963) en zij was gehuwd met Maurits Cohen (Amsterdam, 21 februari 1892 – Haifa, 12 maart 1963). Zij hadden een dochter Jeannette (Amsterdam, 25 oktober 1920 – Auschwitz, 30 september 1942).

Doctor Johannes Mezgerstraat 39 – Manfred Braun
Op 9 augustus 1941 vierde Manfred Braun (Frankfurt am Main, 12 juli 1928 – Sobibor, 4 juni 1943) zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Manfred was een zoon van Rosa Pollack (Marktbreit, 30 april 1893 – Sobibor, 4 juni 1943) en Julius Braun (Frankfurt am Main, 17 november 1889 – Sobibor, 4 juni 1943) en had een zus Lili (Frankfurt am Main, 13 december 1924 – Sobibor, 4 juni 1943). Het gezin voerde op dit adres een pension.

Doctor Smitstraat 5 – gezin Cymbalist
Hier woonde voor en in het begin van de oorlog het gezin Cymbalist.

Duinstraat 6 – Volks-restaurant en vishandel
Elie Drukker uit Amsterdam opende hier op 1 juni 1903 zijn Volks-restaurant en vishandel. In 1906 bood Elie ook pensionmogelijkheden aan.

Grote Krocht 5 – Adèle Bawly
Adèle Bawly woonde hier rond 1916 en zij was betrokken bij de N. Z. S. O.

Haltestraat 9^b – slagerij Felix van Gelder
Rond 1901 had Felix van Gelder op dit adres een filiaal van zijn koosjere slagerij waarvan de hoofdvestiging op de Jodenbreestraat in Amsterdam stond.

Kerkstraat 27 – restaurant ‘Het Witte Huis’
Rond 1921 was hier het koosjere restaurant ‘Het Witte Huis’ van Max Noach (Deventer, 5 september 1880 – Sobibor, 4 juni 1943) en Esther Noach – Bonte (Amsterdam, 21 december 1885 – Sobibor, 4 juni 1943) gevestigd.

Kerkstraat 35 – A. M. Ensel
De Amsterdamse ondernemer A. M. Ensel begon op 15 mei 1902 op deze locatie op de hoek met het Kerkplein een koosjer volkskoffiehuis en restaurant. Ensel was melkslijter op de Nieuwe Achtergracht 4 in Amsterdam.

Koninginneweg 42 – Leopold Siegfried Jacobs
Leopold Siegfried Jacobs (Amsterdam, 31 mei 1872) overleed hier op 17 januari 1942. Hij werd op 20 januari 1942 begraven op de Joodse begraafplaats aan de Amsterdamsevaart in Haarlem. Zijn echtgenote, Rachel Emma Buzaglo (Amsterdam, 28 juli 1879 – Amsterdam, 8 april 1955) overleefde de oorlog.

Kostverlorenkade 46 – slager Julius Bier
Julius Bier, een slager van de Jodenbreestraat in Amsterdam, leverde voor de oorlog koosjer vlees in Zandvoort.

Kostverlorenstraat 89, 89^a, 89b, 89^c en 89^d – Penion Elisabeth
Rond 1922 was hier pension Elisabeth gevestigd. De onderneming adverteerde in De joodsche wachter; halfmaandelijksch orgaan voor Groot-Nederlands jodendom.

Kostverlorenstraat – Clara-Stichting
Op de Kostverlorenstraat was de Clara-Stichting gevestigd. Naast het artikel dat al op deze site stond werd in 2024 een artikel uit De Joodsche Prins uit 1921 toegevoegd.

Parallelweg 31 – Israël Joachim Boutelje
Israel Boutelje (Amsterdam, 22 juni 1877) overleed hier op 5 januari 1929 op de leeftijd van 51 jaar. Ten tijde van zijn overlijden was hij gehuwd met Annie Pawills. Dat was zijn tweede huwelijk, ervoor was hij gehuwd met Jeannette Parser (Nieuwer – Amstel, 29 mei 1879 – Amsterdam, 2 september 1929). Op 7 januari 1929 werd Israël Joachim Boutelje begraven op de Joodse begraafplaats aan de Amsterdamsevaart te Haarlem.

Zeestraat 40 – Joop Rodriguez
Op 29 november 1941 vierde Joop (Josua) Rodriguez (Den Haag, 18 november 1928 – Sobibor, 9 juli 1943), die toen met zijn moeder Sophia Rodriquez – Blanes (Amsterdam, 3 januari 1903 – Sobibor, 9 juli 1943) en zijn zus Eva Sara (Den Haag, 12 januari 1931 – Sobibor, 2 juli 1943) op dit adres inwoonde bij het gezin Frank –  Blanes, zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Elisabeth Frank – Blanes (Amsterdam, 1 april 1905 – Sobibor, 2 juli 1943) was een zus van Sophia en zij was gehuwd met Maurits Frank (Zwolle, 14 juni 1899 – Sobibor, 2 juli 1943). Maurits en Elisabeth hadden twee kinderen; Jacob Aron (Haarlem, 7 maart 1933 – Sobibor, 2 juli 1943) en Esther, die de oorlog overleefde en in 2001 in Israël overleed.