Over de Wilhelmina Catharinaschool blijven vragen komen over de bijzondere geschiedenis rond de oprichting en het karakter van de school. In het kort een overzicht:
1890
De heer W. B. Fricke, een rijk man, richtte samen met Petronella Catharina Meuleman-van Ginkel (Rijswijk, 21 mei 1841 – Amsterdam, 23 oktober 1902) in 1890 de Wilhelmina-Catharinaschool op. Zij werden bijgestaan door mevrouw J. Wierts van Coehoorn-Stout, die voor de onderwijskundige adviezen zorgen. Mevrouw Wierts was een aanhanger van het Fröbelonderwijs, een onderwijsconcept van de Duitse pedagoog F. W. A. Fröbel (1782-1852). Wierts, Meuleman en Fricke waren spiritisten maar omarmden al snel de theosofie. Meuleman stond bekend als de moeder van de Theosofie in Nederland. Volgens een schrijven bij het Stadsarchief was de bedoeling eerst om de school de Prinses Wilhelminaschool te noemen. Dit schrijven, van eind mei 1890, kreeg als antwoord van de burgemeester dat ‘alleen bijzondere uitnemendheid der inrichting recht gaf zulks een verzoek toe te staan’. Een nieuwe school had haar voetsporen nog niet verdiend, Fricke loste het probleem op door de te noemen naar zijn moeder en de moeder van Petronella Meuleman.
Theosofie
De Theosofische Vereniging ontstond in 1875 in de Verenigde Staten. Fricke werd de ziel van de Nederlandse beweging en werd daarin secretaris-generaal. Mevrouw Meuleman was zeer belangrijk in de beweging en in haar huis werd in 1891 de eerste loge in Nederland opgericht. In 1897 werd het Nederlandse hoofdkwartier in Amsterdam gevestigd, op de Amsteldijk 76.
Willem Barend Fricke
Willem Barend Fricke werd op 4 november 1843 in Weesp geboren. Op zijn zestiende jaar ging hij naar Zuid-Afrika om daar zijn geluk te beproeven. Hij ging daar de handel in. Dat bleek met de oorlog die daar ontstond een voor hem goede keus, want hij werd door deze handel al snel vermogend.
In 1868 werd Fricke vrijmetselaar, ging naar Londen en kreeg daar het advies om naar Chicago te gaan, om zich verder te verdiepen in het spiritisme, waarin hij geïnteresseerd was. Fricke was inmiddels getrouwd met Harriet Mare en keerde rond 1888 naar Nederland terug. Willem Fricke en Harriet Mare kregen geen kinderen. Ten tijde van het oprichten van de school woonde Fricke op de Jan Steenstraat 135.
Petronella Catharina van Ginkel
Petronella Catharina van Ginkel werd op 21 december 1841 in Rijswijk geboren en trouwde met de smid E. Meuleman. Zij kregen één dochter, Petronella Catharina (1869). Deze dochter trouwde met Tjebbe Frederik van der Werff (1864). Deze Van der Werff werd de eerste hoofdonderwijzer van de Wilhelmina-Catharinaschool. Het echtpaar Meuleman-Van Ginkel woonde in Vlaardingen en daar was Johanna H. J. Stout (Leiden, 1857) het hoofd van de Fröbelschool.
Spiritisme
Het echtpaar Meuleman-Van Ginkel, Johanna Stout en het echtpaar Fricke kreeg in mei 1888 contact met elkaar, door hun belangstelling voor het spiritisme.
Op 8 maart 1889 overleed Harriet Fricke-Mare. Het contact tussen het echtpaar Meuleman en Fricke werd daarna nog inniger. Het echtpaar Meuleman verhuisde naar Amsterdam en het drietal ontmoette elkaar dagelijks.
Bij hen ontstond het idee om een school op te richten voor ‘goede opvoeding’. Zij vonden het hun opdracht op tot een betere samenleving te komen, en een school is een van de wegen daar naartoe. In het idee zou de school vanaf het derde levensjaar de kinderen volgens de pedagogie van Fröbel opvoeden, en wanneer de kinderen ouder werden volgens het klassikale systeem.
Mevrouw Stout trouwde in 1891 met H. P. A. Wierts van Coehoorn en werd de eerste directrice van de Fröbelafdeling van de Wilhelmina-Catharinaschool.
Locatie
De plaats van de school werd met zorg gekozen. De Weteringschans was een deftige straat, op de grens tussen de oude stad en de zich ontwikkelende buitenwijken. Het Frederiksplein met het prachtige Paleis van Volksvlijt (1864) was nabij. De school zou een particuliere onderwijsinstelling worden voor kinderen van gegoede burgers. De Weteringschans bleek een goede locatie te zijn.
Er kwam een terrein aan de Falckstraat, achter de Weteringschans, vrij. Daar had een brandspuitenfabriek gestaan en Fricke wist daar de hand op te leggen. Op 27 januari 1889 werd bij B&W door Fricke de aanvraag ingediend om een Fröbelschool op dat terrein op te richten. Als architect werd Evert Breman aangetrokken (1860-1929). Na een initiële weigering kreeg Fricke de toestemming om een Fröbelschool met directeurswoning te bouwen op het perceel Weteringschans 259-261, doorlopend naar Falckstraat 2. Aan de Weteringschans-zijde werd een directeurswoning toegevoegd, aan de Falckstraat een woning voor de directrice.
De bouw verliep vlot en op 26 augustus 1890 was de bouw voltooid. De school was op papier al op 1 mei 1890 opgericht. Het schoolmilieu moest een afspiegeling zijn van de sfeer thuis en mede daarom werd de school Wilhelmina-Catharinaschool genoemd, genoemd naar de moeder van Willem Fricke en de moeder van Petronella Meuleman. Deze naam werd later door de leerlingen doorgaans afgekort tot ‘WC-school’.
De school
Het was een ruim opgezette school. Bij het ontwerp werd voor de klaslokalen uitgegaan van 0,8 m2 per leerling. Op de begane grond en de verdieping waren er vier speellokalen en zes leslokalen, kleedkamers, een bestuurskamer en goede en voldoende sanitaire voorzieningen.
Het onderwijs bestond bij de opening uit twee afdelingen, afdeling A was de Fröbelkindertuin, met als directrice mevrouw Johanna Wierts van Coehoorn-Stout, en afdeling B was bestemd voor jongens en meisjes voor lager- en uitgebreid lager onderwijs met zes leerjaren. Het hoofd van deze afdeling was dhr. T. F. van der Werff.
Mevrouw Wierts van Coehoorn schreef in 1904 een “Handleiding bij de ontwikkeling van het kind van 3 tot 7 jaar volgens de methode van Fröbel”, een 460 pagina’s leerplan dat in de twintiger jaren hier en in de dertiger jaren nog in Indië gebruikt werd.
Op afdeling B was het “praktische einddoel” voor de leerlingen een grondige voorbereiding voor het Middelbaar Onderwijs. Er werd les gegeven in lezen, schrijven, rekenen, Nederlandse taal, Franse taal, vaderlandse geschiedenis, aardrijkskunde, kennis der natuur, zingen, tekenen, vrouwelijke handwerken, slöjd, gymnastiek, ritmische gymnastiek en voor de klassen van het uitgebreide onderwijs tevens in wiskunde en de Duitse taal.
Het doel van de oprichters was het klein houden van de klassen. Er werd een schoolgeld geheven van ƒ 80,- per jaar voor het voorbereidend onderwijs, ƒ 150,- per jaar voor de klassen één tot en met drie en ƒ 200,– per jaar voor de hogere klassen.
Op 1 maart 1893 zaten er 59 kinderen op de school. In 1899-1900 waren het er 103, in 1919 zaten er 247 kinderen op de school. Vanwege de groei werd in 1906 de school al uitgebreid en het pand naast de school toegevoegd. Dat gebeurde onder architectuur van de architect én theosoof Karel de Bazel en van hem is dan ook de nieuwe gevel aan de Weteringschans. De school werd gezien als een van de elitaire scholen van de stad.
De schoolexploitatie werd op 1 november 1919 ondergebracht bij de door de school opgerichte “Vereniging voor Onderwijs en Opvoeding”.
Montessori
Maria Montessori (1870-1952) publiceerde in 1910 haar boek Antropologia Pedagogica en in 1914 werd in Nederland in Den Haag de eerste Montessori-school opgericht. In deze periode werden er ook in Amsterdam scholen opgericht die volgens deze pedagogiek gingen werken. Maria Montessori kwam in 1919 naar Amsterdam om lezingen te geven aan de gemeentelijke universiteit; de huidige UvA.
Ook op de Wilhelmina-Catharinaschool ontstond de drang naar onderwijsvernieuwing. Op school ontstond een vacature en het bestuur was zeer geïnteresseerd in het Montessori-onderwijs. Het bestuur gaf aan Dr. J. C. L. Godefroy (1883-1957) de opdracht om te onderzoeken of Montessori-onderwijs op de Wilhelmina-Catharinaschool mogelijk was.
Op 1 april 1923 werd dhr. S. de Vries hoofd van de afdeling lager onderwijs en hij wilde naast de bestaande school een afdeling beginnen waar volgens de methode-Montessori lesgegeven werd. Hiervoor moest ook gekwalificeerd personeel worden aangenomen en de leerkrachten die zich wilden laten bijscholen kregen van het bestuur een jaar verlof met behoud van salaris om deze scholing te kunnen volgen. In 1923 werden er al (kleuter)klassen gemaakt volgens de Montessori-methode.
Op 1 september 1925 stroomden de eerste Montessori-kinderen van het voorbereidende lager onderwijs door naar het lager onderwijs en daarmee was de Montessori-afdeling een feit.
De dertiger jaren
De crisis van de dertiger jaren ging niet aan de Wilhelmina-Catharinaschool voorbij. Het hoge schoolgeld werd gebruikt om de boventallige leerkrachten te betalen. Vele ouders konden dat in die tijd niet meer opbrengen en het leerlingenaantal liep terug. In 1938 nam de school de “Neutrale school van de Schoolvereeniging Dekker”, met een school op Keizersgracht 385, over en door het daardoor stijgende leerlingenaantal werd de financiële basis weer sterker.
In 1938 besloot het bestuur dat twintig kinderen van vluchtelingen op de school konden worden opgenomen, hiermee doelde men op de Joodse vluchtelingen na de Kristallnacht in Duitsland. Dit werd bekend gemaakt in het Algemeen Handelsblad.
De oorlog
De school had veel Joodse leerlingen en toen zij niet meer in de klas met niet-Joodse leerlingen mochten zitten kwamen niet alleen de kinderen, maar ook de school in problemen. Van de ca. 175 leerlingen aan het begin van de oorlog waren er 71 Joods. Deze kinderen op een andere school plaatsen zou betekenen dat de school onder de opheffingsnorm kwam, toen was deze voor Amsterdam 125 leerlingen.
Het bestuur nam contact op met de bezetter en kreeg het voor elkaar dat er een muur dwars door het gebouw geplaatst werd, op alle verdiepingen. Achter de muur, met de uitgang op de Falckstraat, zaten de Joodse kinderen, voor de muur, met de uitgang op de Weteringschans, zaten de andere kinderen.
De achterkant van de school werd de Joodse afdeling genoemd en fungeerde als een van de Joodse scholen van Amsterdam in 1942-1943. De directrice van die afdeling werd Henriëtte Bosman-Boom en zij werd bijgestaan door twee Joodse onderwijzers. In 1943 werd de Joodse afdeling opgeheven, de muur werd afgebroken en de drie Joodse leerkrachten doken onder. De laatste Joodse kinderen van de school werden overgeplaatst naar de laatste Joodse school in Amsterdam op de Joubertstraat.
Conflict
Na de oorlog steeg het aantal leerlingen weer, tot ca. 270 in 1948. Mevrouw Bosman-Boom had de oorlog overleefd, kwam terug op de school en werd aangesteld in vaste dienst. Ze was boventallig en had geen eigen klas. In 1949 werd haar ontslag aangezegd vanwege de financiële situatie van de school. Dat werd niet geaccepteerd door het personeel en zij maakten op 10 juli 1949 een drie pagina’s lang memorandum waarin zij bezwaar maakte tegen het ontslag. Henriëtte keerde terug maar het conflict etterde nog jaren door. Ook de ouders raakten bij dit conflict betrokken en stelden zich op tegen het bestuur. Tegelijkertijd speelde er ook nog een ander en fundamenteler conflict. Dat had niets te maken met Henriëtte Bosman-Boom en zij wordt zelfs nu nog door veel van haar voormalige leerlingen als de beste onderwijzeres die ze ooit hebben gehad genoemd. Ook worden leerkrachten genoemd als de heer W. Meilink, A. H. Overdijkink, A. Nijhuis en voor de kleuterafdeling J. M. S. M. Stall, E. A. van Weeren en H. C. van der Meulen. De heer Meilink werd in 1950 benoemd tot hoofd van de school, hetgeen hij tot 1967 bleef.
ASVO
Op 28 februari 1950 werd ten overstaan van notaris A. de Meij een stichting opgericht met de naam ‘Amsterdamse Stichting voor Opvoeding en Onderwijs A.S.V.O.’
Deze nieuwe stichting riep op 3 maart 1950 de ouders van de Wilhelmina-Catharinaschool op voor een vergadering op 7 maart 1950 in de aula van het Barlaeus-gymnasium om hen te informeren over de gang van zaken op de Wilhelmina-Catharinaschool.
De deuren van het Barlaeus bleken echter gesloten (op advies van het bestuur van de W.C.-school aan de gemeente) en de vergadering werd verplaatst naar het huidige Paradiso aan de overzijde van de straat (toenmalige kerkgebouw van de Vrije Gemeente).
Op 25 maart 1950 werd door het A.S.V.O.-bestuur een circulaire rondgestuurd aan de ouders waarin zij hun kind konden opgeven voor de nieuwe school. De meeste ouders voldeden aan deze oproep.
Op 5 april 1950 werd in het Parkhotel een vergadering belegd met bestuur van de A.S.V.O., ouders, rijksinspectie en gemeente Amsterdam. Het werd een groot succes. Op 24 april 1950 stuurde het bestuur van de A.S.V.O. een aanvraag naar de gemeente voor een schoolgebouw.
Overleg met het bestuur van de W.C.-school bleek niet meer mogelijk. De ouders van de A.S.V.O.-leerlingen gaven aan dat hun kind na de zomervakantie de W.C.-school niet meer zouden bezoeken en vrijwel het gehele personeel nam ontslag per 1 september en ging werken op de nieuwe school.
Na de zomer in 1950 werd er lesgegeven op verschillende locaties in de stad. De Waalse kerk op Keizersgracht 676, op Westeinde 3 en op Oosteinde 30. Dat duurde niet lang want toen werd verhuisd naar een schoolgebouw in de Govert Flinckstraat 286, het gebouw op de hoek van de Govert Flinckstraat en de Eerste Sweelinckstraat, dat tot 1954 gebruikt werd.
Het oude gebouw aan de Weteringschans was inmiddels in 1951 op slinkse wijze verkocht voor ƒ 275.000,– aan het C.I.S.C.A. (Centraal Instituut voor Christelijke Sociale Arbeid) en kon niet worden gebruikt, wel vonden er enkele klassen tijdelijk onderdak. De Wilhelmina-Catharinaschool zelf vertrok naar Naarden waar men trachtte de school voort te laten bestaan. Dat lukte niet en de school werd omgezet naar een kinderhuis ‘Huize Nieuw Valkeveen’.
De A.S.V.O. vond uiteindelijk onderdak op Frederiksplein 37, in het leegstaande gebouw van Stichting “De Vluchthaven“. Dit gebouw, in 1868-1869 gebouwd op het terrein van de Varkensmarkt, was als school gesticht onder de naam “Frederiksschool” en was geschikt voor 150 leerlingen. Direct na de oorlog werd het gebruikt voor (Joodse) weeskinderen die uit de kampen terug kwamen.
Dit gebouw was te klein en te oud voor de nieuwe school. Nog steeds pasten niet alle leerlingen in de school en zaten er klassen verspreid over de stad. Er kwam een grote verbouwing van het gebouw en op 14 oktober 1954 werd door burgemeester Mr. Arn. d’ Ailly de opening van de ASVO verricht. Het huidige gebouw van de ASVO is van een latere tijd, nadat bleek dat het gebouw uit 1954 ook te klein werd. Inmiddels was in 1954 de Stichting omgezet in een Vereniging (Amsterdamse Schoolvereniging voor Opvoeding en Onderwijs) waardoor de ouders meer inspraak kregen in het onderwijsproces.
verder
Het “Parool” van 4 september 1950 besteedde uitgebreid aandacht aan de kwestie. De foto bij de Waalse Kerk hoort dit bij artikel, het artikel zelf luidt:
“Nu de vacanties zijn afgelopen is het conflict in de Wilhelmina Catharinaschool te Amsterdam (enerzijds het bestuur van de school, anderzijds de ouders van vrijwel alle leerlingen) als vanzelf in een nieuw stadium gekomen. Want nu moet er onderwijs worden gegeven en dat pleegt men in scholen te doen. Het bestuur beschikt echter over het schoolgebouw en de ouders, die zich inmiddels hebben verenigd in een nieuwe stichting, genaamd ASVO, kunnen daar geen gebruik van maken. Maar zij hebben er iets op gevonden. Het Walen-weeshuis, Huize Westeinde en de Waalse kerk zullen tijdelijk als school worden gebruikt. De Waalse kerk zal aan ongeveer 125 kleuters gastvrijheid verlenen; daar begint morgen n.l. de afdeling voorbereidend onderwijs. Op de foto ziet men een van de moeders; zij kwam met haar kinderen wat meubels brengen die door het onderwijzend personeel dankbaar in ontvangst werden genomen. De leermiddelen zijn n.l. door de Stichting ASVO nieuw aangeschaft; de ouders zorgen voor de meubels. Een groep kleuters komt in het koor te zitten, een in de consistoriekamer en een beneden in de kerk. Al te lang kan en mag deze toestand evenwel niet duren – dat was onze indruk, toen wij vanmorgen een kijkje kwamen nemen in de kerk. Hoe scherp de partijen tegenover elkaar staan blijkt o.a. uit een “Waarschuwing” in Het Schoolblad, orgaan van de Nederlandse Onderwijzersvereniging. In enkele bladen heeft een oproep gestaan voor vacaturen aan de Wilhelmina Catharina School te Amsterdam, zo luidt deze mededeling. “Eventuele gegadigden worden aangeraden, alvorens te solliciteren, zich in verbinding te stellen met het hoofdbestuur. De NOV stelt zich dus aan de zijde van de ouders.
Ook de Amsterdamse wethouder van Onderwijs, Mr. A de Roos, achtte deze kwestie van ernstige aard. De oplossing zou naar zijn mening kunnen zijn, dat de gemeente het schoolgebouw aankoopt, om het vervolgens aan de ASVO ter beschikking te stellen. In de eerstvolgende raadsvergadering zal deze kwestie aan de orde komen”.
Trivia
- De dichter Victor E. van Vriesland zat als kleuter op deze school.
- De VVD-politica Haja van Someren-Downer was leerlinge van deze school.
- Op een reünie tussen een aantal leerlingen van deze school, waarbij ik aanwezig mocht zijn, bleek de term WC-school en WC-kind als een soort geuzennaam te werken; men was er trots op.
- In 1903 werd er in het toenmalige pand op de Weteringschans centrale verwarming aangelegd.
bron:
Heijder, M, De A.S.V.O.-school, ontstaan en ontwikkeling van de Amsterdamse Schoolvereniging voor Opvoeding en Onderwijs “A.S.V.O.”, (Huizen 1985) 1 – 69
De Telegraaf, 17 september 1951, Dreigende verkoop van schoolgebouw
Algemeen Handelsblad, 10 december 1938, Kosteloos Onderwijs
Algemeen Handelsblad, 27 jan 1903, Nijverheid (centrale verwarming)
De Telegraaf, 28 november 1953, dichter wordt eredoctor
www.eenkleineheldendaad.nl (geraadpleegd 20 aug 2015), informatie school Joubertstraat
stadsarchief Amsterdam, woningkaart Keizersgracht 385
met dank aan Thelma van der Kooi-Mulder (18 aug 1923 – 9 maart 2013)
met dank aan J. Kollöffel
Stadsarchief Amsterdam, 264 archief van J A Tours, brief Wilhelmina Catharina Bewaarschool, Falckstraat 2.
Illustratie:
foto Waalse Kerk uit Het Parool van 4 september 1950, met dank aan .J Kollöffel
gepubliceerd:
27 april 2016
Laatste aanpassing:
26 september 2021