De Joodse inwoners van Weesp namen in 1774 hun eerste synagoge in gebruik. Deze was gevestigd aan de Korte Middenstraat. Dit gebouw heeft dienst gedaan tot 1840. De synagoge was toen in zo’n slechte staat, hetgeen in 1831 al werd geconstateerd, dat er een inzamelingsactie gehouden werd en op 30 oktober 1840 kon de nieuwe synagoge, op de hoek van de Nieuwstraat en de Hanensteeg, gewijd worden. Opperrabbijn Berenstein uit Amsterdam verzorgde de predicatie, de chazzan (voorzanger) was S. Frijda uit Amsterdam. De synagoge had de functie van een ringsynagoge (hierarchisch ondergeschikt aan de hoofdsynagoge maar kan een aantal ‘bij’synagogen onder zich hebben) en ook Joden uit Weesperkarspel, Nederhorst den Berg en Muiden volgden hier de diensten.
De Joodse gemeenschap in Weesp was klein, maar actief. In Weesp was er een godsdienstschool, onder leiding van de heer L. S. Spier (vermoedelijk Levie Simon Spier; Amsterdam, 11 april 1836), die zeer goed bekend stond. De school telde 37 leerlingen in 1868. Dit schooltje stond aan de Slijkstraat en was in bezit van de Joodse gemeente. Verder bestond het bezit van de Joodse gemeente uit de synagoge, de ernaast gelegen woning en Middenstraat 93, 95 en 97.
Al eerder dan de synagoge er was, woonden er Joden in Weesp. In 1747 was Judel Jacobs beheerder van de Stadsbank van Lening die toen, volgens de archieven, bij de burgemeester werd ontboden. Jacobs bekleedde de functie sinds 1744 en was ook de religieus leider van de Joodse gemeenschap in Weesp. In 1758 woonde Judels op de Hoogstraat (huidige nummering nummer 19) waar toen ook de Stadsbank van Lening was gevestigd.
Het bestuur van de synagoge bestond uit vijf leden en er was in Weesp een Joodse begrafenisvereniging. Bij begrafenissen konden drie Joodse begraafplaatsen worden gebruikt, die in Muiderberg, tot 1912 de begraafplaats Zeeburg in Amsterdam (toen werd deze begraafplaats voor reguliere begrafenissen gesloten) en daarna de begraafplaats in Diemen.
De grootste bloei maakte de Joodse gemeenschap in Weesp door tussen 1840 en 1890. In 1809 woonden 104 Joden in Weesp, in 1883 was het aantal gestegen tot 173, 4,5 % van de bevolking van Weesp. Dat was percentueel het grootste aantal Joden dat ooit in Weesp heeft gewoond.
Trek naar de stad
Aan het eind van de negentiende eeuw kwam de trek naar de grote stad op gang, en vanuit Weesp vertrokken veel Joodse inwoners of naar Amsterdam, of naar plaatsen in het Gooi. In 1901 was het aantal Joodse inwoners gedaald naar 80, in 1911 tot 75.
Het laatste grote feest voor de Joodse gemeenschap in Weesp vond plaats in 1930, toen de synagoge negentig jaar bestond. In 1940 bestond de synagoge een eeuw maar inmiddels was de oorlog uitgebroken en werd er niets meer gevierd.
Vanaf 1933 kwamen er in totaal 15 Duits-Joodse vluchtelingen in Weesp wonen. Het gezin van bontwerker Mozes Kanarek (Rozwadow, – Sobibor, ) en zijn vrouw Gittel Zucker (Berlijn, – Sobibor, ) was het grootste gezin. Zij woonden vanaf 1933 op Hoogstraat 28 en vanaf 1937 op Stationsplein 11. Het gezin bestond uit zeven personen en slechts een van hen, Ruth Kanarak (Berlijn, – Kfar-Saba, ), overleefde de oorlog.
Ook Ruth ervoer de onverschilligheid bij de Nederlanders en het gedrag van de bewAriërs (een niet-Joods persoon die tijdens de oorlog zaken in bewaring neemt maar na de oorlog dit tegenover nabestaanden ontkent en niet teruggeeft) bij haar terugkomst uit de kampen en vertrekt naar Israël. In 1984 kwam ze voor de 4 mei herdenking terug naar Weesp en kreeg toen van de voormalige buren thee te drinken uit een haar zeer bekend kopje – een kopje van haar moeder. Gelukkig waren er ook Weespenaren die haar bezittingen van haar ouders bij dit bezoek teruggaven.
Huwelijken
Opvallend is dat er in Weesp en Zaandam een groot aantal choepa’s (Joodse huwelijken) gesloten werden. Reden hiervoor was dat trouwen in Weesp en in Zaandam goedkoper was dan in Amsterdam. Daar het merendeel van de Joodse gemeenschap in Amsterdam tot de arme bevolking behoorde werd er voor deze mogelijkheid gekozen. Dé locatie voor een huwelijk was bij bakker Gans op de Slijkstraat.
Februaristaking
Weesp deed mee met de Februaristaking in 1941. Dit protest mocht niet baten, want alle Joodse inwoners van Weesp werden op 29 april 1942 weggevoerd. Dit gebeurde in alle stilte en zonder razzia. Op 4 mei 2008 werd een documentaire hierover uitgezonden bij de KRO.
De synagoge werd tijdens de oorlog geplunderd, alleen de Heilige Ark bleef behouden. Na de oorlog waren er te weinig Joden over om deze gemeente draaiend te houden en de gemeente werd samengevoegd met de Joodse gemeente van Bussum. De synagoge stond leeg en werd gebruikt als garage. In 1986 werd de synagoge gerestaureerd en werd het Arbeidsbureau er gevestigd. In april 1997 werd het gebouw weer in gebruik genomen als synagoge.
Groenesingel – Rijwielfabriek Magneet
Voor de oorlog werden hier fietsen van Magneet vervaardigd.
Nieuwstraat 10 – damesconfectie Wonder – Menko
De familie Wonder had op dit adres een damesconfectiezaak. De zaak zat hier tot het gezin gedwongen werd om naar Amsterdam te verhuizen, op 29 april 1942. Daar woonden ze vanaf december 1942 op Rapenburg 85-2. Op 27 maart 1943 werd het gezin ingeschreven in Westerbork waar ze in Barak 61 gehuisvest werden. Het gezin bestond uit Barend Wonder (Weesp, – Sobibor, ), zijn vrouw Emma Mietje Menko (Delden, – Sobibor, ), hun dochter Kaatje (Weesp, – Sobibor, ) en hun zoon Jacob Abraham (Weesp, – Sobibor, ).
Barend hield zich niet bezig met de zaak, hij was veekoopman, de zaak werd gedreven door Emma. In de herinnering van oudere Weespers was het om een chique winkel met, volgens de advertenties, ‘Steeds het nieuwste en smaakvolste op het gebied van Dames- en Kinderconfectie.’
Nijverheidslaan – Margarinefabriek De Valk
Margarinefabriek De Valk werd in 1927 opgericht door John Rudolf Andriesse (Amsterdam, 6 juli 1894 – 1950) en Johan Paul Hülsenbeck (Amsterdam, 11 mei 1899 – Amersfoort, 31 juli 1971). Johan Paul werd oprichter voor zijn vader, Casper Henri Rudolph Hülsenbeck (Amsterdam, 17 februari 1869 – Amsterdam, 20 november 1941) die bij Alberts Creameries Ltd. werkte en daar een concurrentiebeding had. Hij kon dus niet direct naar dit bedrijf. Casper bleef de eerste twee jaar op de achtergrond en kon in 1929 overstappen naar De Valk.
Casper Hülsenbeck vroeg David (Bernard) Bakker (Beverwijk, 28 januari 1872 – Bloemendaal, 2 maart 1948), chemicus bij Alberts Creameries, om over te stappen naar De Valk, wat hij deed. David Bakkers zoon Arthur (Amsterdam, 13 juni 1905 – Amersfoort, 20 februari 1982) werd later adjunct-directeur van de onderneming. De heren Bakker en Andriesse waren Joods.
Margarinefabriek de Valk heeft, tot deze overging naar een andere eigenaar in de jaren zeventig van de vorige eeuw, naast niet-koosjere ook altijd koosjere margarine gemaakt, Brocho, Simcho en Kowoud. Brocho werd ook nog na de oorlog geproduceerd. De margarine werd onder rabbinaal toezicht geproduceerd op de maandagen, nadat op de voorgaande vrijdag de machines met kokend water gereinigd waren (gekasjerd).
De margarinefabriek had veel te maken met de ernaast gelegen Gimpel’s zeepfabriek. De zeep werd namelijk gemaakt van datgene dat na de fabricage van margarine overbleef. Volgens een nabestaande van een van de ondernemers van de zeepfabriek, David Bakker, was Gimpel de manager van de zeepfabriek die behoorde bij margarinefabriek De Valk, hij was een zwager van Bakker uit zijn eerste huwelijk. Blijkbaar heeft de zeepfabriek indertijd de naam van de manager gekregen.
De fabriek stond tot oktober 2009 in Weesp, toen brandde het gebouw volledig af.
Nijverheidslaan 542 – Zeepfabriek Gimpel
W. Gimpel’s Zeepfabriek was in Weesp gevestigd. Voor de oorlog produceerde dit bedrijf (ook) koosjere zeep en adverteerde daarmee in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. In 1947 was dit bedrijf op de Nijverheidslaan 542 gevestigd.
Slijkstraat – bakker Gans
Bakker Gans speelde een grote rol in de Joodse gemeenschap van Weesp en voor menig Joods huwelijk van Amsterdamse Joden.
bron:
“Zeep > Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie”, “Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie. Hoofdbestuur”, “Naamlijst voor den interlocalen telefoondienst 1947”. PTT, 1947. Geraadpleegd op Delpher op 02-12-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMMVC01:000000038
“Mededeelingen van de Administratie NEE (artikel zeep)”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 07-09-1934. Geraadpleegd op Delpher op 02-12-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874535:mpeg21:a0315
“Advertentie Gimpel”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1934/09/21 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 26-09-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000581082:mpeg21:p00007
De Joodsche middenstander, De Valk, Weesp. Geraadpleegd op Delpher op 01-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005669017:00001
Gimpel’s zeepfabriek, email J. Bakker d.d. 1 december 2020
John Andriesse via https://bevrijdingsportretten.nl/portret/john-andriesse/ (geraadpleegd 1 december 2020).
Stadsarchief Amsterdam, John Rudolf Andriesse, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 24
Wonderlijke Kleerhanger, Sporen van Joods Weesp via Canada naar huis in Weespernieuws, 27 november 2019. Via https://www.weespernieuws.nl/extra/154799/sporen-van-joods-weesp-via-canada-naar-huis) (geraadpleegd 16 oktober 2021)
Stadsarchief Amsterdam, Barend Wonder, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 944
Kaart Joodsche Raad Barend Wonder via Arolsen Archives, 130403457.
De Valk, bijvoegsel tot De Nederlandse Staatscourant van donderdag 27 januari 1927.
email G. Hülsenbeck d.d. 12 oktober 2022.
Dick van Zomeren, de Verdwenen Joodse gemeenschap van Weesp, Tussen Vecht en Eem (mei 1991) 73-79.
levie Simon Spier, Stadsarchief Amsterdam, Militieregisters, archiefnummer 5182, inventarisnummer 4136.
Polak – Koster, Weekblad van den Algemeenen Nederlandschen Diamantbewerkersbond. Geraadpleegd op Delpher op 09-05-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMIISG06:001483008:00001.
Illustratie:
“Mededeelingen van de Administratie NEE (artikel zeep)”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 07-09-1934. Geraadpleegd op Delpher op 02-12-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874535:mpeg21:a0315
“Advertentie Gimpel”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1934/09/21 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 26-09-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000581082:mpeg21:p00007
De Joodsche middenstander, De Valk, Weesp. Geraadpleegd op Delpher op 01-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005669017:00001.
Polak – Koster, Weekblad van den Algemeenen Nederlandschen Diamantbewerkersbond. Geraadpleegd op Delpher op 09-05-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMIISG06:001483008:00001.
gepubliceerd:
23 april 2016
laatst bijgewerkt:
23 oktober 2024