De eerste naam die in 1609 aan het Waterlooplein gegeven werd was Vloonburg of Vloeyenburg, en al snel werd dit Vlooyenburg. Deze naam sloeg niet op het diertje maar waarschijnlijk op het overvloeien van het gebied. Het kaartje van rond 1560 maakt dat ook duidelijk, maar geheel zeker is dit echter niet. De Kloveniersburgwal vormt dan de zuid-oostelijke stadswal en de Amstel splitst kort daarvoor zijn laatste delta-arm af (de latere Oudeschans). Die rivierarm wordt direct in het begin van de 17e eeuw vergraven tot Zwanenburgwal en Oudeschans, waarbij tevens de rivierbedding ernstig versmald wordt.
De plannen om de Amsteloever geschikt te maken voor bewoning stammen uit 1585. In 1590 wordt begonnen met met het ophogen en bouwrijp maken en in 1602 worden de eerste erven per opbod verkocht. Het rechthoekige eiland werd doorsneden door twee kruisende straten, de Korte en Lange Houtstraat. De derde straat, in het verlengde van tussen de twee bruggen aan de linker en rechterzijde, was de Zwanenburgerstraat.
Er is een bepaling dat de kopers van de erven aan het water rondom het eiland in de houthandel werkzaam moeten zijn. Mochten ze geen houthandelaar zijn, dan waren ze verplicht om een houtwal voor hun huis te kopen. Zij dienen een strook land van 20 meter breed onbebouwd te laten voor een straat en een aan het water grenzende houttuin, die ze wel zelf in gebruik mogen nemen. Dat leverde een plattegrond op zoals hieronder is te zien. In 1626 werden de houttuinen aan de Amstel nog eens verbreed ten koste van de breedte van de Amstel. Ook te zien is het grote Diaconieweeshuis rechtsboven Vlooijenburg, dit was vanwege het grote aantal wezen dat de stad kende na de pestepidemie van 1654/1655. Het gebouw werd in 1657 in gebruik genomen. Het volbouwen van het gebied was in 1671 een feit, er stonden 220 huizen, enkele pakhuizen, bedrijfsgebouwen en een weeshuis.
Op het kaartje rechtsboven uit 1660 is duidelijk het verschil te zien met dat van 1625. Er is inmiddels nog een stuk grond aangeplempt. Op het Waterlooplein kwam ook veel meer ruimte en de Amstel werd aanmerkelijk smaller. Het gebied werd zowel arme als rijke bewoners bewoond, zo woonde van 1650 tot 1652 Baruch Spinoza en zijn familie er.
Vanaf 1663 gaan de rijke bewoners van dit gebied langs de nieuwe grachten wonen en er komt dan ruimte vrij voor nieuwe bewoners. Deze komen massaal. Vanaf ca. 1640 kwamen arme Asjkenazische Joden hier wonen die gevlucht waren voor de pogroms in Oost-Europa en al eerder, rond 1600 – 1620, de rijke Sefardische Joden die vanwege hun afwijkende taal, levensgewoonten en godsdienst er de voorkeur aan gaven om bij elkaar te wonen. Tussen 1609 – 1621, het Twaalfjarige Bestand, woonden er al ca. 100 Joodse families in de stad die naar drie synagoges gingen.
De 18e eeuw is economisch geen goede tijd voor Amsterdam. De gehele bevolking verarmde en de Joodse bevolking werd daarin nog sterker getroffen. Op het Waterlooplein verlaat iedereen die dit kan veroorloven dit gebied, dat snel verpauperde. Pas in 1882 wordt er riolering aangelegd, toen de economie wat beter ging en daarmee de leefomstandigheden verbeterden.
Aan het eind van de 19e eeuw kreeg het Waterlooplein de marktfunctie, toen het stadsbestuur bepaalde dat de markt op de Jodenbreestraat naar hier verplaatst moest worden. In 1893 werd het Waterlooplein een dagmarkt, zes dagen per week maar niet op zaterdag (!).
De 2e Wereldoorlog betekent het einde van veel van de bewoners, van de buurten van het Joodse karakter van de markt. Leegstaande huizen (waarvan de bewoners waren weggevoerd) worden leeg gesloopt voor het hout. Wanneer na de oorlog nauwelijks iemand terugkomt wordt in 1949 besloten dit gebied te slopen en later wordt er het stadhuis/opera gebouwd.
In het filmpje nog meer over de geschiedenis van het Waterlooplein.
bron:
aanvulling 18 juni 2018: Kisten van Kempen & Hetty Berg, Waterlooplein, de buurt binnenstebuiten (Amsterdam 2020) 55 – 57.
Filmpje:
Waterlooplein: de geschiedenis – Waterloopleinmarkt, Muziektheater, Stopera, markt, groei Amsterdam van De Verdwenen Stad Amsterdam
laatst bijgewerkt:
18 juni 2020