De eerste naam die in 1609 aan het Waterlooplein gegeven werd was Vloonburg of Vloeyenburg, en al snel werd dit Vlooyenburg. Deze naam sloeg niet op het diertje maar waarschijnlijk op het overvloeien van het gebied met water van de Amstel. Het kaartje van rond 1560 maakt dat duidelijk, maar geheel zeker is dit echter niet. De Kloveniersburgwal vormt dan de zuid-oostelijke stadswal en de Amstel splitst kort daarvoor zijn laatste delta-arm af (de latere Oudeschans). Die rivierarm wordt direct in het begin van de zeventiende eeuw vergraven tot Zwanenburgwal en Oudeschans, waarbij tevens de rivierbedding ernstig versmald werd.
De plannen om de Amsteloever geschikt te maken voor bewoning stammen uit 1585. In 1590 wordt begonnen met met het ophogen en bouwrijp maken en in 1602 worden de eerste erven per opbod verkocht. Het rechthoekige eiland werd doorsneden door twee kruisende straten, de Korte en Lange Houtstraat. De derde straat, in het verlengde van tussen de twee bruggen aan de linker en rechterzijde, was de Zwanenburgerstraat.
Er was een bepaling dat de kopers van de erven aan het water rondom het eiland in de houthandel werkzaam moesten zijn. Mochten ze geen houthandelaar zijn, dan waren ze verplicht om een houtwal voor hun huis te kopen. Zij dienen een strook land van 20 meter breed onbebouwd te laten voor een straat en een aan het water grenzende houttuin, die ze wel zelf in gebruik mochten nemen. Dat leverde een plattegrond op zoals hiernaast te zienis. In 1626 werden de houttuinen aan de Amstel nog eens verbreed ten koste van de breedte van de Amstel. Er was een groot Diaconieweeshuis op Vlooijenburg gevestigd, dit was vanwege het grote aantal wezen dat de stad kende na de pestepidemie van 1654/1655. Het gebouw werd in 1657 in gebruik genomen. Het volbouwen van het gebied was in 1671 een feit, er stonden 220 huizen, enkele pakhuizen, bedrijfsgebouwen en een weeshuis.
Op het kaartje uit 1660 is duidelijk het verschil te zien met dat van 1625. Er is inmiddels nog een stuk grond aangeplempt. Op het Waterlooplein kwam ook veel meer ruimte en de Amstel werd aanmerkelijk smaller. Het gebied werd zowel arme als rijke bewoners bewoond, zo woonde van 1650 tot 1652 Baruch Spinoza en zijn familie er.
Vanaf 1663 gaan de rijke bewoners van dit gebied langs de nieuwe grachten wonen en er kwam ruimte vrij voor nieuwe bewoners. Deze kwamen massaal. Vanaf ca. 1630 kwamen arme Asjkenazische Joden hier wonen die gevlucht waren voor de pogroms in Oost-Europa en al eerder, rond 1600 – 1620, de rijke Sefardische Joden die vanwege hun afwijkende taal, levensgewoonten en godsdienst er de voorkeur aan gaven om bij elkaar te wonen. Tussen 1609 – 1621, het Twaalfjarige Bestand, woonden er al ca. 100 Joodse families in de stad die naar drie synagoges gingen.
De achttiende eeuw was in economisch opzicht geen goede tijd voor Amsterdam. De gehele bevolking verarmde en de Joodse bevolking werd daarin nog sterker getroffen. Op het Waterlooplein verliet iedereen die zich dit kon veroorloven dit gebied, dat snel verpauperde. Pas in 1882 werd er riolering aangelegd, toen de economie wat beter ging en daarmee de leefomstandigheden verbeterden.
Aan het eind van de negentiende eeuw kreeg het Waterlooplein de marktfunctie. Het stadsbestuur bepaalde dat de markt op de Jodenbreestraat naar het plein verplaatst moest worden. In 1893 werd het Waterlooplein een dagmarkt, zes dagen per week maar niet op zaterdag (!).
De Tweede Wereldoorlog betekent het einde van veel van de bewoners, van de buurten van het Joodse karakter van de markt. Leegstaande huizen (waarvan de bewoners waren weggevoerd) worden leeg gesloopt voor het hout. Wanneer na de oorlog nauwelijks iemand terugkomt wordt in 1949 besloten dit gebied te slopen en later werd er het stadhuis/opera gebouwd.
In het filmpje nog meer over de geschiedenis van het Waterlooplein.
bron:
aanvulling 18 juni 2018: Kirsten van Kempen & Hetty Berg, Waterlooplein, de buurt binnenstebuiten (Amsterdam 2020) 55 – 57.
Filmpje:
Waterlooplein: de geschiedenis – Waterloopleinmarkt, Muziektheater, Stopera, markt, groei Amsterdam van De Verdwenen Stad Amsterdam.
gepubliceerd:
6 mei 2016
laatst bijgewerkt:
5 maart 2025