Het pand op de Koningslaan 12 heeft een geschiedenis die zeer nauw verbonden is met het legendarische modehuis ‘Maison de Bonneterie‘ aan het Rokin. Het pand werd in 1912 gebouwd in opdracht van Joseph Cohen (Dinslaken, 26 oktober 1860 – Amsterdam, 24 maart 1924) die samen met zijn vrouw Rosa (Rosalie) Wittgenstein (Warburg, 4 december 1867 – Amsterdam, 1 november 1949) oprichter was van het modehuis. Het pand werd ontworpen door architect A. Jacot, eveneens architect van De Bonneterie, die zich liet inspireren door een pand in Warburg, vandaar de wat Duits aandoende stijl. Het pand werd vernoemd naar Rosa Wittgenstein.
Rosa en Joseph gingen direct na de bouw op de statige Koningslaan wonen. Het was een rustige straat met het Vondelpark als achtertuin, gescheiden van het huis door een waterpartij. Het was een chique echtpaar met een levendig huishouden. Nabije en verre familieleden werden regelmatig op de zondagmorgen uitgenodigd, oud en jong, om koffie met taart te komen eten. Zo hebben ook jonge stellen elkaar op de Koningslaan ontmoet.
| Alphonsus Maria Leonardus Aloysius Jacot, beter bekend als A. Jacot, ook wel genoemd Albert Jacot, (Amsterdam, 24 september 1864 – Den Haag, 18 november 1927) was een Nederlands architect. |
Medebewoners
Rosa woonde na het overlijden van Joseph in 1924 niet alleen in het grote huis. Verschillende familieleden woonden kortere of langere tijd in het pand. Van 1924 tot 1931 woonde Max Cohen (1885), een neef bij haar in huis tot hij verhuisde naar de Prins Hendriklaan 51hs. Waarschijnlijk was hij de heer waarvoor Rosa een huishoudster zocht in 1931.
In februari 1937 werd een andere neef met vrouw en kind op dit adres ingeschreven, directeur van een chemische fabriek Kurt Siegmund Hermann Robert Prenzlau (Berlijn, 27 december 1892 – Nieuwer Amstel, 4 april 1945), die daarvoor in Berlijn woonde. Kurt was gehuwd met Grete Bertha Herz (Aken, 25 februari 1906 – Amsterdam, 27 januari 1988) en zij hadden een dochter Inge. Kurt, Grete en Inge vertrokken in mei 1937 naar de Vondelstraat 57hs.
Nicht Louise Herz (Aken, 29 april 1913) werd in april 1937 ingeschreven op dit adres, op 13 januari 1939 kwam ook haar echtgenoot Arthur Grünfeld (Berlijn, 31 januari 1901) naar dit adres. Louise was met hem op 9 januari 1939 in Amsterdam getrouwd. Ze bleven er wonen tot ze op 12 juli 1939 naar Buffalo in de Verenigde Staten emigreerden.
In augustus 1938 kwam de zus van Rosa, Julie Wittgenstein (Warburg, 4 mei 1862 – Sobibor, 9 april 1943) op de Koningslaan wonen tot zij in april 1940 naar de Prins Hendriklaan 36hs verhuisde.
Vlak voor de oorlog vroeg Rosa een paspoort aan, dat op 16 april 1940 werd afgegeven en tijdens de oorlog werd verlengd. Op haar archiefkaart staat dat Rosa in januari 1942 werd uitgeschreven en naar Cuba was vertrokken. Haar kaart bij de Joodsche Raad laat echter zien dat ze in 1942 via Portugal naar de Verenigde Staten was vertrokken. Dat klopt, Rosa, Max en Alfred met zijn vrouw, zijn jongste zonen en een neef konden in januari 1942 vluchten in ruil voor alle kostbare schilderijen uit de verzameling van Alfred Cohen, die op de Jan van Goyenkade 1 woonde. Vanuit Portugal zouden ze doorreizen naar de Verenigde Staten, maar dat werd door de VS geweigerd. Een lange tijd verbleven ze in een vluchtelingenkamp op Cuba. Ze overleefden de oorlog en Rosa keerde terug naar Amsterdam.
Nederlandse SS
Kort na het vertrek van Rosa werd het pand geconfisqueerd door de Nederlandse SS. In juni 1942 verschijnt er een advertentie in Storm, blad der Nederlandsche SS waarin om een secretaresse werd gevraagd.
Het pand wordt niet alleen als kantoor gebruikt, maar ook bewoond door de SS-Rottenleider Gerard George Lenselink (1914) die zich op 25 december 1942 verloofde met Cornelia Jannetta Kampstra (1923) en op 16 april 1943 met haar huwde. Een Rottenführer of Rottenleider is een paramilitaire rang in de nazi-partij. Vanaf het vertrek van Rosa tot aan het einde van de oorlog blijft het pand in gebruik bij de SS. Zelfs in april 1945 blijkt het redactieadres van Storm, blad der Nederlandsche SS in het pand op de Koningslaan gevestigd te zijn.
Terug in Amsterdam
Rosa Cohen-Wittgenstein werd op 5 februari 1947 weer ingeschreven in Amsterdam, maar gaat dan op de Prins Hendriklaan 51hs wonen. Familielid en inkoper dameskleding Aron Paul Herz (Aken, 27 juli 1907 – Amsterdam, 5 oktober 1966) werd in januari 1949 in het pand op de Koningslaan 12 ingeschreven. Vanaf 1954 kwam de oudste zoon van Alfred, Leo Colland, ook in de Koningslaan kwam wonen met zijn gezin. Zowel de heer Paul Herz als Leo Colland voerden de directie over Maison de Bonneterie.
Hulp
Rosa Cohen – Wittgenstein hielp ook anderen om weg te komen uit Nederland. Shula Shuber, nu (2022) wonende in Herzliya, weet dat haar ouders financieel geholpen werden door Rosa om vlak voor de oorlog naar het Britse Mandaatgebied Palestina te vluchtten.
bron:
Stadsarchief Amsterdam, Rosalie Wittgenstein, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 939.
Stadsarchief Amsterdam, R. Wittgenstein, Paspoortaanvragen ’40-’45, archiefnummer 5181, inventarisnummer 7492.
Stadsarchief Amsterdam, Kurt Prenzlau, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 651.
Stadsarchief Amsterdam, Grete Bertha Herz, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 335.
Stadsarchief Amsterdam, Bertha Grete Herz, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1484.
Stadsarchief Amsterdam, Louise Herz, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 335.
Stadsarchief Amsterdam, Koningslaan 12hs, Woningkaarten, archiefnummer 5445, inventarisnummer 188.
Stadsarchief Amsterdam, Julie Wittgenstein, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 939.
Stadsarchief Amsterdam, Gerard George Lenselink, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 501.
Stadsarchief Amsterdam, Aron Paul Herz, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1484
Kaart Joodsche Raad via Arolsen Archives, 130273749 – Rosalie COHEN WITTGENSTEIN.
Ibach, Advertentie. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 07-05-1932, p. 16. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010662563:mpeg21:p016.
Huishoudster, Advertentie. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 16-02-1931, p. 18. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010661237:mpeg21:p006.
Herz Grünfeld, Familiebericht. “De Telegraaf”. Amsterdam, 01-01-1939, p. 16. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110579089:mpeg21:p020
secretaresse, Advertentie. “Storm : blad der Nederlandsche SS”. Amsterdam, 12-06-1942, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110529492:mpeg21:p011
Verantwoordelijk voor den inhoud; Edzard J. Modderman, Amsterdam.. “Storm : blad der Nederlandsche SS”. Amsterdam, 06-04-1945, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110529650:mpeg21:p008
V. Colland, aanvulling per mail d.d. 9 maart 2022
illustraties:
Ibach, Advertentie. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 07-05-1932, p. 16. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010662563:mpeg21:p016.
Huishoudster, Advertentie. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 16-02-1931, p. 18. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010661237:mpeg21:p006.
Herz Grünfeld, Familiebericht. “De Telegraaf”. Amsterdam, 01-01-1939, p. 16. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110579089:mpeg21:p020
secretaresse, Advertentie. “Storm : blad der Nederlandsche SS”. Amsterdam, 12-06-1942, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 06-03-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110529492:mpeg21:p011
gepubliceerd:
6 maart 2022
laatst bijgewerkt:
9 maart 2022