Het waren vooral militaire overwegingen om aan het einde van de 16e eeuw de eilanden Uilenburg, Rapenburg en Marken bij de stad aan te plempen. Het aanplempen kan vergeleken worden met de aanleg van IJburg in de 20e eeuw.
In 1593 werden erven op Uilenburg verkocht aan scheepstimmerlieden, die woonruimte zochten.
Bij het aanleggen van de eilanden werden fouten gemaakt. Marken was te smal, Uilenburg ook. Daarom werd Marken, naast bewoning, uiteindelijk alleen gebruikt voor het bouwen van kleinere schepen voor de Admiraliteit.
Ook Uilenburg was in eerste instantie bedoeld voor de scheepsbouw. Maar doordat de Lastage (een van de woonwijken) al snel te vol was, werd vanaf het begin ook op Uilenburg gewoond.
Joodse wijk
Aan het eind van de 17e eeuw begon de Joodse bewoning van Marken, Uilenburg en Rapenburg. In de 18e eeuw kwamen er veel Asjkenazische Joden naar Amsterdam, gevlucht voor de pogroms uit Oost-Europa. Deze vluchtelingen, van huis en haard verdreven en doorgaans berooid, zochten naar de goedkoopste gebieden om te wonen en dat was op deze eilanden. Daarmee werd dit gebied de woonplaats voor de armste Joden, de Joden die tot rijkdom waren gekomen vestigden zich op de na 1650 aangelegde oostelijke grachtengordel.
Om hier een bestaan op te bouwen was niet makkelijk. Tijdens rellen in 1748 in de stad werd door de Doelisten een verbod op straatverkoop geëist. Een groot deel van de Joden was afhankelijk van de straatverkoop van vis, groenten, zuurwaren en vodden. Zij werden zwaar getroffen door deze maatregel.
Er werden aan het einde van de 18e eeuw diverse synagogen in deze buurt gebouwd, de kleinste in 1766 in de Uilenburgerstraat.
In 1795 werd de Joodse bevolking van Marken en Uilenburg geteld. De rapporteurs merken op: De volkrijkheid in de Joodenbuurt is op sommige plaatsen zo groot, ieder plekje, tot op de vliering toe, met zoo veele menschen bezet, de onbescheidenheid van veelen dier natie in dergelyke huizen, was van dien aart, dat alle de wijkmeesters niet hebben durven instaan, dat er aldaar ook niet enkele menschen, kinders vooral, over het hoofd zyn gezien geworden.
In de 18e eeuw woonde tweederde (ca 20.000) van de Joodse inwoners van Amsterdam in dit deel van de stad.
Aan het einde van de 19e eeuw was Uilenburg nog steeds extreem dicht bevolkt met vooral de verpauperde arbeidersklasse. Er woonden soms 10 mensen op een kamer, de woonerven waren volgebouwd met voor- en achterwoningen en daartussen 21 sloppen. Besmettelijke ziekten kwamen veelvuldig voor. In 1855 onderzoekt een staatscommissie de leefomstandigheden en noemt Uilenburg als een van de plaatsen waar de situatie het slechts is. De grootste diamantslijperij van Nederland, in de Uilenburgerstraat, brengt voor de arbeiders geen verbetering.
De stad nam maatregelen. In 1901 krijgt de stad een dienst Bouw- en Woningtoezicht. In 1902 wordt de Woningwet aangenomen. In 1910 werden op Uilenburg 368 van de 861 woningen onbewoonbaar verklaard, en in 1911 keurt de gemeenteraad het Onteigeningsplan Uilenburg goed. Hierin staat dat het merendeel van de panden gesloopt wordt en dat van de twee in de lengterichting van het eiland lopende straten, de Batavier- en de Uilenburgstraat, er één zal overblijven, de Nieuwe Uilenburgerstraat die 18 meter breed zal worden, met een dubbele bomenrij en een plantsoen.
De Uilenburgergracht wordt in het plan met het oog op de hygiëne gedempt, wat overigens niet gebeurt.
In 1916 begint de sloop en vanwege de kosten moeten de plannen worden aangepast. De gemeente bouwt huizen in samenwerking met de Handwerkers Vriendenkring. De woningen worden gebouwd in de Amsterdamse School-stijl met een hoge kwaliteit.
In 1927 worden de eerste woningen opgeleverd. Aan het begin van de Uilenburgerstraat wordt een Gemeentelijk Badhuis gebouwd, de particuliere Sophie Rosenthal Bewaarschool wordt door de gemeente overgenomen en er wordt een openbare school gebouwd, de Oude Schansschool (Batavierschool).
De herinrichting van het eiland is nog niet voltooid wanneer de Tweede Wereldoorlog begint. De Joodse bewoners van Uilenburg zijn makkelijk op te sporen en er worden regelmatig razzia’s uitgevoerd. Wanneer vrijwel alle Joodse inwoners weg zijn uit deze buurt wordt in de winter van 1944/1945 het hout uit de leegstaande panden gesloopt.
In 1945 gaat het beheer van de huizen van de Handwerkers Vriendenkring over naar de gemeente; niemand van de bestuursleden van de Handwerkers Vriendenkring heeft de oorlog overleefd.
De voormalige Sophie Rosenthal Bewaarschool werd in 1956 grotendeels gesloopt – de onderwijzerswoning blijft staan – en er wordt een transformatorstation van het GEB op het terrein gebouwd.
In 1981 worden de laatste panden die volgens de plannen van 1911 gesloopt hadden moeten worden gekraakt; “Uilenburch” wordt in 1995 door de Mobiele Eenheid ontruimd, daarna gesloopt en er worden koopappartementen gebouwd. De pakhuizen zijn inmiddels ook geschikt gemaakt voor bewoning.
Er is een eeuw gebouwd aan Uilenburg in een turbulente tijd. De verpaupering is verdwenen, een ratjetoe aan bouwstijlen en herinneringen aan de geschiedenis is daarvoor in de plaats gekomen.
Op dit detail van een kaart uit 1829 is nog duidelijk te zien dat Marken een eiland is. Rapenburg zit al vast aan meerdere kanten. De Valkenburgerstraat op Marken loopt ongeveer waar nu de Valkenburgerstraat naar de IJ-tunnel leidt. Op Uilenburg is nog de Uilenburgerstraat en de Batavierstraat te zien.
bron:
wikipedia,
diverse bronnen,
“Planning en Control”- Harry Puts
gepubliceerd:
6 mei 2016
Laatst bijgewerkt:
30 mei 2021