Het Transvaalplein is een plein in de Transvaalbuurt. De wijk werd na 1896 aangelegd, na de annexatie van het noordelijkste deel van de gemeente Nieuwer-Amstel. De bouw begon in de jaren 1910 – 1920 en het stratenpatroon werd ontworpen door Berlage. De eerste woningen werden in 1913 in gebruik genomen. De wijk bestond grotendeels uit arbeiderswoningen in de stijl van de Amsterdamse School. Voor 1940 was het een van de meest Joodse wijken van de stad. Door renovatie van de traditionele Jodenhoek waren veel huizen afgebroken en deze buurt was door de relatief lage huren in trek. Zo’n 70% van de inwoners van de wijk waren rond 1940 Joods.
De bewoners rond het plein waren voor een groot deel Joodse socialisten, vaak diamantbewerkers. Het linkse karakter van de bewoners rond het plein kwam ook tot uitdrukking in 1937. De NSB, die in 1935 8% van de stemmers voor de Tweede Kamer achter zich kreeg, zakte in 1937 voor dezelfde verkiezingen naar 4,21%. De NSB werd vanaf het plein begraven. De ‘rouwstoet’ vertrok vanuit de woning van de familie Van Blitz en werd door de Transvaalbuurt gedragen.
Het plein werd tijdens de oorlog een verzamelplaats bij razzia’s. Veel Joodse bewoners van deze buurt zijn bij de grote razzia van 20 juni 1943 opgepakt.
Verzamelen op het Transvaalplein
In 1992 schreef Ab Caransa (Amsterdam, 15 juli 1927 – Amsterdam, 5 december 2006) het boek Verzamelen op het Transvaalplein. Ter nagedachtenis van het Joodse proletariaat van Amsterdam (Haarlem 1992). De spilfunctie van het plein bij de razzia’s vormde een belangrijke leidraad in het boek, maar Ab vertelde meer. Hij schetste hoe het plein was, ook voor de oorlog. Een aantal kenmerkende feiten zijn ook hier naverteld.
Al in zijn verantwoording meldt Caransa ‘dat het plein, zoals de gehele buurt, een voorbeeld was van de emancipatie en integratie – en in zeker zin ook de assimilatie – van het Joodse proletariaat in Nederland’. De sjoah maakte de Joodse identiteit tot de essentie, maar in de jaren ervoor werd het steeds minder belangrijk en was juist in deze buurt het socialisme en de emancipatie van de arbeider van groot belang. Vanaf januari 1943 tot de grote razzia van 20 juni 1943 concentreerde de bezetter door verplichte verhuizingen naar deze buurt (en ook delen van Amsterdam-Zuid) Joden van binnen en buiten de stad in dit deel van die stad.
Bewonerscommissie
De Bewonerscommissie, officieel de ‘Commissie tot Maatschappelijk Werk’, werd in 1913 in het leven geroepen. De commissie organiseerde tal van activiteiten, zoals poppenkastvoorstellingen, een vertelmiddag, een uitstapje naar ’t Gooi en een Sint Nicolaasfeest. In de gemeenschappelijk tuin traden onder andere ‘De Stem des Volks’ op, de Kamermuziekclub van de ANDB en violisten als Louis Metz. Ook werden er excursies georganiseerd naar de diamantslijperij van Asscher. De commissie bleef zeker tot aan de Tweede Wereldoorlog actief.
De solidariteit onder de bewoners was groot. De oorsprong daarvan was tweeledig, de Joodse achtergrond en het socialisme. Daarbij was het socialisme veel belangrijker, de religie was dat vrijwel niet en zionistische organisaties als Poale Zion bestonden wel in de wijk, maar hadden nauwelijks invloed. Toch werd de sjabbat geëerbiedigd, en op zondag was een deel van de winkels open. Er waren zeker standsverschillen en zo bemoeide wethouder De Miranda, die in Oost woonde, zich voornamelijk met medebestuurders.
Transvaalplein 1boven – gezin Vaz Dias
Nadat haar man Salomon Joseph Vaz Dias (Amsterdam, 17 maart 1892 – Amsterdam, 1 augustus 1938) overleed ging Dina Vaz Dias – Okker (Amsterdam, – Sobibor, ) met haar twee kinderen, Joost (Amsterdam, – Sobibor, ) en Carry (Amsterdam, 27 februari 1918) op dit adres wonen. Voor 1922 woonden ze ook op dit plein, op nummer 53.
Transvaalplein 4boven – J. van Blitz
Jacob van Blitz (Utrecht, 19 augustus 1883 – 1968) was in 1933 een van de ondertekenaars van een oproep om een afdeling van Poalei Zion in Nederland op te richten. Hij werd er voorzitter van. Poalei Zion was een Joods-socialistisch wereldverbond dat streefde naar een publiekrechtelijke gewaarborgde woonplaats voor Joden in het Britse mandaatgebied Palestina.
Jacob was gehuwd met Alida Bonn (Amsterdam, 20 februari 1885 – Beth Hashita, ) en zij hadden twee kinderen; Gesina (Amsterdam, 13 juni 1910) en Justus (Amsterdam, 23 juni 1911 – 1936). Alida was gemeenteraadslid voor de SDAP van 1923 – 4 november 1940 en kwam daardoor met haar echtgenoot in aanmerking voor de status van ‘Austauschjude“. Volgens de archiefkaart van de Joodse Raad werd dochter Gesina op 11 januari 1944 naar Bergen-Belsen gedeporteerd nadat ze op 20 juni 1943 in Westerbork werd ingeschreven. Verder lezen
Transvaalplein 5 – Abraham Mok
In maart 1943 bood A. Mok zich aan om kinderen les te geven. Dit was Abraham Mok (1920). Hij overleefde de oorlog en trouwde in 1947 met Elisabeth Pauer.
De vader van Abraham was Philip Mok (Amsterdam, 27 mei 1891 – Amsterdam, 24 maart 1960), zijn moeder was Geertruida Teeken. Vader heeft in ieder geval ook op dit adres gewoond. Abraham had een zus Willy (Amsterdam, 4 november 1922).
Transvaalplein 7hs – gezin Bonn
Diamantbewerker Joseph Bonn (Amsterdam, – Auschwitz, ) was jarenlang voorzitter van de Algemene Woningbouwvereniging van het plein. Joseph werd ook ‘Rooie Bonn’ genoemd of de ‘Burgemeester van het Transvaalplein’.
Joseph was gehuwd met Jeannette de Vries (Amsterdam, – Auschwitz, ) en zij hadden een zoon Samson (Amsterdam, 22 juni 1906) en een dochter Betty (Amsterdam, – Auschwitz, ). Samson overleefde de oorlog.
Transvaalplein 8-1 – M. Polak en L. van Sweeden
Op 8 december 1925 waren M. Polak en L. van Sweeden 30 jaar getrouwd. Leentje van Sweeden (Amsterdam, – Auschwitz, ) was op 8 december 1895 gehuwd met Mozes Polak (Amsterdam, – Auschwitz, ). Leentje en Mozes hadden vier kinderen; Rachel (Amsterdam, – Sobibor, ), Samuel (Amsterdam, – Sobibor, ), Rosette () en diamantbewerker Willem (Amsterdam, – Auschwitz, ). Ten tijde van de oorlog woonden ze op het Transvaalplein 4hs.
Transvaalplein 10-1 – Arnold Reicher
Arnold Reicher (Amsterdam, – Dorohucza, ) werd op 11 juni 1941 met honderden Joodse jongeren tijdens een van de eerste razzia’s opgepakt. De jongeren werden in Kamp Schoorl eerst medische gekeurd voordat ze naar Mauthausen werden gestuurd. Arnold was een van de weinigen die werd afgekeurd. Arnold was de zoon van diamantslijper Joseph Reicher (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Hendrika Cohenno (Amsterdam, – Sobibor, ). Arnold had een oudere broer Gabriël (Amsterdam, – Auschwitz, ).
Transvaalplein 19 – Elkan Troostwijk
In 1929 was Elkan Troostwijk generaal-vertegenwoordiger der Zeep- en Parfumerieënfabriek ‘Hilko’ te Zaandam. Elkan (Amsterdam, 28 juli 1874 – Amsterdam, 1 november 1950) was een zoon van Abraham Troostwijk (Zwolle, 6 mei 1843) en Abigael Barentz (Amsterdam, 9 mei 1843). Zijn broers Jacob (Amsterdam, 7 juni 1879 – Amsterdam, 4 september 1938) en Mozes (Amsterdam, 30 april 1872 – Amsterdam, 29 augustus 1933) waren de ondernemers van ‘De Volksdrogist’ op de Binnen Bantammerstraat 9 en de Dapperstraat 89. In het gezin van Abraham en Abigael waren er verder nog de volgende kinderen: Wolf (Amsterdam 22 maart 1874 – Amsterdam, 13 juni 1884), Mietje (Amsterdam, 22 januari 1877) en Keetje (Amsterdam, – Auschwitz, ).
In 1942 adverteerde mejuffrouw H. A. Troostwijk, apotheker, vanaf dit adres en zij verzorgde lessen in scheikunde, natuur- en wiskunde. Henriëtte Augusta Troostwijk (Amsterdam, 27 februari 1916) was een dochter van Elkan en zijn vrouw Rebecca Sammes (Amsterdam, 21 juli 1875 – Amsterdam, 4 december 1968). Op haar kaart bij de Joodsche Raad staat vermeld dat Henriëtte apothekeresse was bij de Rembrandt-apotheek op de Nieuwe Herengracht 1. Deze apotheek was een laatste apotheeks die in de oorlog nog medicijnen aan de Joodse bevolking mocht leveren.
Henriëtte trouwde op 23 april 1946 in Bandoeng met Harry de Vries (Amsterdam, 19 oktober 1915) en kreeg met hem drie kinderen. Henriëtte had een zus Sophie (Amsterdam, 14 maart 1912 – Heerlen, 19 juni 1945). Henriëtte zat in het bestuur van de Algemene Woningbouwvereniging en had als bijnaam ‘Troostprijs’. Ze hield zich bij activiteiten die de vereniging organiseerde met de jeugd bezig.
Transvaalplein 19boven – Ies Walvisch
Ies (Isidore) Walvisch (Amsterdam, 20 februari 1918 – Amsterdam, 28 augustus 1995), Wallie voor zijn vrienden, woonde vanaf 1930 op het Transvaalplein en heeft daar tot 1943 gewoond. Hij was een actief lid van de bewonerscommissie. Hij had geen Sper en dook op tijd onder, eerst in Den Haag, daarna Meppel en tenslotte in Amsterdam. De reis van Meppel naar Amsterdam deed Ies in 1942 met de trein. Er waren veel controles tijdens die reis en er zaten ook nogal wat NSB’ers en Nederlandse SS’ers in de trein. Omdat de trein door vele vertragingen pas midden in de nacht aankwam kreeg Ies van de politie een pas waardoor hij die nacht door de stad mocht lopen ondanks de avondklok. Ies overleefde de sjoah. Dit in tegenstelling tot zijn ouders.
De ouders van Ies, kolenhandelaar Salomon Walvisch (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Kaatje Viskoop (Amsterdam, – Auschwitz, ) waren in oktober 1942 in Auschwitz vermoord nadat ze op 23 september 1942 waren opgehaald.
Op dit adres woonde ook Marianne Viskoop (Amsterdam, – Sobibor, ), waarschijnlijk een jongere zus van moeder. Marianne was voor 1940 actief in de Zionistische beweging en lid van Poale Zion. In de periodiek van deze organisatie, Koemi Ori (kom naar het licht) komt haar naam regelmatig voor en laat ze onder andere bomen in Palestina planten. Zij was in bezit van een zogenoemd Palestina-Certficaat, een bewijs dat ze mocht emigreren naar het toenmalig Brits Mandaatgebied Palestina. Dit certificaat maakte het ook mogelijk dat ze in het zogenoemde ‘Austauschlager‘ in Bergen-Belsen terecht zou komen en via die weg zou worden uitgewisseld tegen Duitsers die in Palestina verbleven.
Ondanks dat ze deze papieren had is Marianne naar Sobibor gedeporteerd. Ze werd bij de razzia van 20 juni 1943 van huis gehaald en op 21 juni in Westerbork ingeschreven. Op 20 juli werd ze doorgestuurd naar Sobibor.
bron:
“Familiebericht Polak – Van Sweeden”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1925/12/04 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 05-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000585039:mpeg21:p00010
www.joodsmonument.nl, lemmata gezin Polak (geraadpleegd 5 december 2020).
“Stadsnieuws, Troostwijk.”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1929/02/22 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 05-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000578008:mpeg21:p00007
“STADSNIEUWS. OPROEP TOT OPRICHTING VAN EEN „POALEI ZION“ IN NEDERLAND.”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1933/09/22 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 05-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000581030:mpeg21:p00011
“Advertentie H A Troostwijk”. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 1942/03/13 00:00:00, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 05-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318309:mpeg21:p010
“Advertentie A. Mok”. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 1943/03/26 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 05-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318362:mpeg21:p004
Ab Caransa, Verzamelen op het Transvaalplein. Ter nagedachtenis van het Joodse proletariaat van Amsterdam (Haarlem 1992) 7, 9, 10, 15, 19, 21, 24, 30, 35, 36, 37, 38, 41
Stadsarchief Amsterdam, Joseph Bonn, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 92
Stadsarchief Amsterdam, Samson Bonn, Persoonskaarten, archiefnummer 30408, inventarisnummer 64
Stadsarchief Amsterdam, Salomon Walvisch, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 900
www.joodsmonument.nl, lemmata gezin Walvisch (geraadpleegd 7 december 2020)
“Familiebericht Isidore Walvisch”. “De Volkskrant”. ‘s-Hertogenbosch, 1995/08/30 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 07-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010870954:mpeg21:p008
Stadsarchief Amsterdam, J. van Blitz, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 126
Archiefkaart Joodse Raad, Gesina van Blitz, via Arolsen Archives 130261279
gegevens Abraham Mok met dan aan H. Cohen (email d.d. 1 januari 2021).
Stadsarchief Amsterdam, Philip Mok, Woningkaarten, archiefnummer 5445, inventarisnummer 355
Arolsen Archives, Henriette A. Troostwijk (geraadpleegd 20 januari 2022)
illustratie:
“Familiebericht Polak – Van Sweeden”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1925/12/04 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 05-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000585039:mpeg21:p00010
“Advertentie H A Troostwijk”. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 1942/03/13 00:00:00, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 05-12-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318309:mpeg21:p010
gepubliceerd:
5 december 2020
laatst bijgewerkt:
20 januari 2022