De Herman Elteschool, een Joodse bijzondere lagere school, was van 1923 tot 1935 gevestigd aan de Nieuwe Achtergracht 123. Wanneer de nummering niet veranderd is, is deze school na de oorlog afgebroken en hier staat nu nieuwbouw van de Universiteit van Amsterdam. Het was een school van de “Vereniging Kennis en Godsvrucht” en was in 1874 opgericht. De school was eerder gevestigd op de Nieuwe Keizersgracht 54.
De school betrok dit pand op 3 september 1923 nadat B. & W. in juli 1923 besloot om het kort daarvoor verbouwde pand kosteloos in gebruik te geven aan de “Vereniging Kennis en Godsvrucht”. In de jaren ervoor werd de school gebruikt als avond-vak-teekenschool door de R. K. Volksbond. In 1935 wordt de Herman Elteschool verplaatst naar Amsterdam-Zuid, naar de Van Ostadestraat 203. In 1940 was het gebouw in gebruik bij de Universiteit van Amsterdam en omgebouwd tot laboratorium.
In 1932 werkten op deze school de volgende mensen: Elias Stibbe (hoofd), Benjamin Roeg, Jeanette Davids (had naast de onderwijsakte ook de lagere akte Duits, vrije en ordeoefeningen (akte J; later Lichamelijke Oefening) en nuttige handwerken, Rosalie Polak, Sara de Pauw, Aaltje Fortuin, gymnastiekmeester Maurits Braunberger (hij gaf ook les op de U.L.O. op de Tweede Boerhavestraat 49) en handwerkjuf Elisabeth Pino.
Wat is bekend over deze leerkrachten?
Elizabeth Pino werd op 27 december 1893 in Sneek geboren. Ze woonde met haar zus Edeltje (Sneek, 15 september 1896) op de Amstel 332. Ze zijn eind november 1942 in Westerbork aangekomen en op 23 februari 1943 naar Auschwitz gedeporteerd. Edeltje is na aankomst op 26 februari 1943 onmiddellijk vermoord, de gegevens over Elisabeth zijn niet bekend. Het is onbekend of zij de oorlog heeft overleefd.
Maurits Braunberger (Amsterdam, 16 mei 1902) trouwde met Jeanette Susan die op 25 juli 1909 in Amsterdam geboren was. Voor Maurits wordt als beroep ook masseur genoemd en ook de naam Mozes komt wel eens naar voren. Ze woonden op de Nicolaas Maesstraat 80 en verhuisden in 1933 naar de Apollolaan 109. Ze kregen vier kinderen, twee dochters, Dina en Juliana en twee zonen, Marcel en Dennis. Moeder Jeanette en de kinderen werden op 13 augustus 1942 in Auschwitz vermoord, vader Maurits op 10 augustus 1942.
Aaltje Fortuin werd op 29 september 1910 in Groenlo geboren en ging op de Herman Elteschool werken op 1 september 1930. Ze woonde op de Roerstraat 44-2. Ze kwam op 20 juni 1943 in Westerbork aan en op 6 juli 1943 gedeporteerd naar Sobibor. Daar werd ze op 9 juli 1943 vermoord.
Sara de Pauw heeft de oorlog overleefd. Ze werd geboren op 9 mei 1904 in Amsterdam en werkte vanaf 1 september 1929 op de Herman Elteschool. Op 20 juni 1943 ging ze naar kamp Westerbork en ze werd op 11 januari 1944 gedeporteerd naar Bergen-Belsen. Op 29 juni 1944 werd ze uitgewisseld naar Palestina, daar kwam ze in juli 1944 aan.
Rosalie Polak werd geboren op 18 september 1896 in Amsterdam en woonde aan de Biesboschstraat 20hs. Ze verhuisde naar het Westerscheldeplein 29 (waarschijnlijk na het overlijden van haar vader in januari 1943) Het Westerscheldeplein is het huidige Europaplein en heette Westerscheldeplein van 1935 – 1958.
Op 23 maart 1943 ging ze vanuit Amsterdam naar Westerbork, op 11 mei 1943 werd ze gedeporteerd naar Sobibor, waar ze op 14 mei 1943 aankwam. Ze werd daar direct vermoord.
Jeanette (Netty) Davids was Zionist, ze kende Hebreeuws en is in de dertiger jaren naar Palestina vertrokken. Ze is daar getrouwd met Jacob Babad, chemicus, die werkte bij het Weizmann Instituut in Rechovot. Netty was ook in het Britse Mandaatgebied Palestina, later Israël, onderwijzeres. Het echtpaar had vier kinderen, twee dochters en twee zoons. Na de pensionering zijn ze naar Jeruzalem vertrokken en in gelukkige ouderdom gestorven.
Benjamin Roeg woonde op de Plantage Middenlaan 25 II. Hij werd op 2 januari 1903 in Amsterdam geboren en was getrouwd met Estera Feldstein die in Manasterz geboren werd op 14 juni 1909. Ze hadden geen kinderen en werden vermoord in Sobibor op 4 juni 1943.
Elias Stibbe werd geboren in Amsterdam op 18 oktober 1895. Hij trouwde met Allegonda Vorst (Culemborg, 27 juli 1900) en ze kregen drie kinderen, Helena, Maurits en Izak. Ze woonden op de Burmanstraat 36hs. Het hele gezin werd op 23 juli 1943 in Sobibor vermoord. Een link met klassenfoto kan hier gevonden worden.
Ga ik in mijn herinnering terug, dan zie ik ruim zestig jaar geleden voor me: de Herman Elteschool aan de Nieuwe Achtergracht. Op diezelfde gracht, een twintigtal huizen daarvandaan was de Joodse school van Norden.
Bij Elte gingen de orthodoxe (vrome) kinderen; zij kregen profaan (niet godsdienstig) én godsdienstonderwijs. Andere Joodse scholen waren aparte godsdienstscholen, waar de kinderen heengingen na afloop van de gewone lessen. Op maandag, dinsdag en donderdag van vier tot vijf uur; op zondag van negen tot twaalf en van twee tot vier, en op woensdag van twee tot vier. Veel tijd om te spelen bleef er dan ook niet meer over!
Bij ons thuis waren we op de openbare school en daarnaast bij de heer Norden, op de zojuist vermelde uren. De openbare school was de Hendrik Westerschool op het Weesperplein, waar nu de “Doodskist” (de psychologiefaculteit van de Universiteit van Amsterdam) staat, tussen de Stadstimmertuinen en de Sarphatistraat.
“Je leeft hier in een maatschappij van Joden en christenen, je moet leren met ieder mens om te gaan en je niet af te zonderen!“
verder
Lodewijk Sarlouis (Amsterdam, 28 februari 1884 – Auschwitz, 26 oktober 1942), opperrabbijn, was leerling van de Joodsche Lagere School, de latere Herman Elteschool.
met dank aan mw. José Martin, project “Een naam en een gezicht”, herinneringscentrum Westerbork
Mirjam Bolle betreffende de informatie over Jeanette Davids
Eduard Charles Keizer, herinneringen
Nieuw Israëlietisch Weekblad, 31 aug 1923, Kennis en Godsvrucht
Het Vaderland, staat- en letterkundig nieuwsblad, 21 mei 1940, Universiteit van Amsterdam
Algemeen Handelsblad, 26 juli 1923, In gebruik geven van een schoolgebouw
De Tijd, 3 sep 1915, tentoonstelling avond-vak-teekenschool van de Ned R K Volksbond
Nieuw Israëlietisch Weekblad, 21 juni 1935, De Herman-Elteschool in Zuid
www.wikipedia.nl, lemma Westerscheldeplein (geraadpleegd 22 mei 2015)
Stadsarchief Amsterdam, gezinskaart Mozes Braunberger
www.eenkleineheldendaad.nl, locatie Herman Elteschool voor 1923 (geraadpleegd 22 mei 2015)
Algemeen Handelsblad, 20 juli 1935, Van schoolgebouw tot laboratorium
www.resources.huygens.knaw.nl, lemma Sarlouis, Lodewijk
Illustratie:
Herman Elteschool, begin zomervakantie 1931
26 april 2015
2 juli 2023