Het Sanatorium Zonnestraal in Hilversum heeft een geschiedenis die terug te voeren is naar de Diamantwerkersbond en het door de diamantbewerkers opgerichte Koperen Stelen Fonds.
Jan van Zutphen (Utrecht, 7 oktober 1863 – Hilversum 7 juni 1958) groeide op op Kattenburg in Amsterdam. Hij was in 1900 een van de bestuurders van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond.
Onder de diamantbewerkers waren er veel lijders aan tuberculose, waarschijnlijk mede veroorzaakt door het diamantstof. Het slijpen van diamant wordt gedaan met diamant(gruis) en de diamant wordt in een tinnen kop gevat (foto rechterzijde). Deze kop was met een koperen steeltje verbonden aan de slijparm en de steeltjes braken regelmatig af.
Op maandagen werd dit koperafval verzameld, verkocht, en er werd drank van gekocht.
Jan van Zutphen stelde een beter doel voor dit geld voor en in 1905 werd de Stichting Diamantbewerkers Koperen Stelen Fonds Nieuwe Levenskracht opgericht. Het geld dat deze stichting vergaarde was niet voldoende, en de Delftse hoogleraar H. ter Meulen ontwikkelde een procedé waarmee men uit afvalslijpsel het zuivere diamantstof vrij kon maken. Dit verbeterde de inkomsten van het Stelen Fonds aanmerkelijk en de mogelijkheid voor een sanatorium komen binnen bereik.
In Hilversum kocht men in 1918 in het Loosdrechtse Bos “De Pampahoeve”. Hierop stonden een boswachtershuis en een houten villa en hier konden negentien patiënten kuren in de zon en de buitenlucht. Dit aantal was te beperkt maar de ervaring die men opdeed was wel de basis voor de eisen die men aan een sanatorium stelde.
Men wilde een sanatorium met voor- en nazorg en arbeidstherapie. De plannen werden vertraagd door de wereldwijde economische crisis maar in 1925 werd de vereniging “De Zonnestraal” opgericht met Jan van Zutphen als voorzitter. Architect Jan Duiker, samen met Bernard Bijvoet en Jan Gerko Wiebenga, kreeg de opdracht.
De gebouwen
In 1926 werd begonnen met de bouw van het complex op een 120 ha groot terrein waar 100 patiënten behandeld konden worden. Op 12 juni 1928 werd het geopend. Duiker ontwierp een gebouw dat nu tot het “Nieuwe Bouwen” wordt gerekend. Het complex bestond uit een hoofdgebouw en twee paviljoens (later vier paviljoens).
De patiënten hadden een eigen kamer, deze zaten in clusters van 12/13 per verdieping. Twee verdiepingen samen vormden een vleugel voor 25 patiënten.
Er waren eigen ingangen naar buiten. Deze waren ieder heer zo gedraaid dat zon en uitzicht gegarandeerd waren. Twee vleugels vormden een paviljoen, er was daar een gemeenschappelijke conversatiezaal. Per twee paviljoens was er een eetzaal en alle overige voorzieningen voor de 100 patiënten.
De gebouwen zijn opgetrokken in gewapend betonskeletbouw met uiterst dunne sponningen voor het vele glas. Er werd veel gebruik gemaakt van geprefabriceerde elementen, wat het mogelijk maakte dat verouderde elementen konden worden vervangen.
In de oorlog
In de oorlog werden vijf inwoners uit het sanatorium naar de kampen gedeporteerd. Dit waren Salomon Zeelander (Amsterdam, 13 juni 1879 – Westerbork, 14 maart 1943), Manuel Mok (Amsterdam, 26 oktober 1902 – Midden Europa, 30 juni 1944), Emanuel Degen (Amsterdam, 8 augustus 1909 – Bergen-Belsen, 31 mei 1945), Lazar Steiner (Pzesnów, 19 juni 1912 – Auschwitz, 27 augustus 1943) en Walter Mildwurm (Wenen, 30 december 1920 – Dachau, 18 maart 1945).
Na de oorlog
Na de oorlog is de medische vooruitgang zo groot dat een TBC-sanatorium niet meer nodig was. In 1957 wordt Zonnestraal een algemeen ziekenhuis. Het gebouw raakt echter in verval maar Monumentenzorg ziet in dat het complex een prachtig voorbeeld is voor het Nieuwe Bouwen en gerestaureerd dient te worden. Men begint hieraan in de jaren negentig en het is in het vorige decennium voltooid. Het sanatorium figureerde in diverse Nederlandse televisieprogramma’s en films.
Rudelsheimstichting
Naast Zonnestraal was in Hilversum op de Verdilaan 10 de S. A. Rudelsheimstichting gevestigd voor het Joodse geestelijke gehandicapte kind.
bron:
wikipedia,
www.zonnestraal.org,
architectuur.org,
geschiedenis.vpro.nl,
Joods Amsterdam in een Bewogen Tijd
grootte terrein: Sander Groen, De Scheppers van de Tuinstad in Volkskrant Magazine, 14 augustus 2021, 42
illustratie:
foto busje met dank aan H Pieper-Theeboom,
foto koperen steel met dank aan Gassan Diamonds (12 feb 2016)
gepubliceerd:
26 april 2016
laatst bijgewerkt:
21 juli 2022