Vanaf november 1885 woonde Samuel Albert Gordon een tijd op de Zanddwarsstraat 4. Zijn komst naar Amsterdam was niet onopgemerkt en volgens een bericht in het Centraal Blad voor Israëlieten was hij uit Pruisen verdreven. Samuel Albert Gordon werd op 3 april 1857 geboren als Samuel Abel Gordon in Czeikiszki, vermoedelijk het huidige Cekiské, een dorp in de gemeente Kaunas (nu Litouwen), 35 km ten noordwesten van die stad.
De ambtenaar bij de Burgerlijke Stand in Amsterdam schreef de geboorteplaats in de administratie en had moeite met de juiste spelling.
Wat uit de bronnen bekend is, doorgaans oude kranten, is dat Samuel van 1902 – 1917 voorzanger was in Posen en dat Samuel rond 1884 verdreven werd uit Rybnik in Silezië, ook daar was hij voorzanger. Silezië was tot 1945 een deel van Duitsland, nu behoort het tot Polen. In die plaats woonde Gordon nog in 1884, hij was gehuwd met Sophie Moses en zoon Walter werd er op 28 september 1884 geboren.
Samuel verrichtte de aangifte bij het Standesamt in Rybnik en ondertekende de akte, met Samuel Albert Gordon – Cantor (voorzanger). In de tijd dat het gezin Gordon in Rybnik verbleef was er geen rabbijn, Gordon voerde zijn taken uit.
Samuel Gordon verliet Rybnik al kort na de geboorte van Walter. De reden daarvoor was waarschijnlijk de ‘verduitsingswetten’ (zie afbeelding onder). Veel Polen, Oostenrijkers en Russen moesten Pruisen tussen 1883 en 1885 verlaten. Hoewel geboren Duitsers zag Samuel zichzelf en zijn gezin als Russische onderdanen.
De echo; nieuw Israëlietisch orgaan van 25 december 1885 besteedde aandacht aan de maatregelen en publiceerde: ‘Zooals onze lezers weten heeft een harde maatregel het verblijf van alle niet-genaturaliseerden in Pruisen onmogelijk gemaakt. Velen die hier en daar tal van jaren woonden en er hun bestaan vonden, moesten tegen en dank die plaats verlaten. Armoede en ellende heeft nu bij velen dier ongelukkigen de plaats van welvaart ingenomen. De ongelukkigen, zoo plotseling van have en goed beroofd trokken naar hun onbekende streken om er een schuilplaats te vinden.’
Nederland
De tijd die het gezin Gordon in Amsterdam en Naarden heeft doorgebracht was niet lang, bijna twee jaar. Maar Samuel liet tal van sporen achter in de archieven.
Op 5 en 6 december 1885 leidde hij een dienst in gebouw Plancius, opgeluisterd door het koor van Harpe Davids. De dienst zou eigenlijk worden geleid door oppervoorzanger J. Grünstein uit Düsseldorf, maar door het plotselinge overlijden van diens vader viel Samuel Gordon in. In de berichten over deze godsdienstviering werd tevens vermeld dat Samuel ook sjochet (ritueel slachter) was en godsdienstleraar in zijn vroegere standplaats. Na de dienst, op 11 december 1885, verscheen in het Nieuwsblad voor Israëlieten een kort commentaar op de diensten, en Samuel werd een verdienstelijk voorzanger genoemd. De Israëlietische Nieuwsbode schreef dat Gordon en Harpe Davids zich op hun best van hun taak gekweten hadden. Met name Samuel werd geroemd. Hij had slechts drie dagen gehad om zich de ‘Hollandse chazanoet’ eigen te maken en met name de vrijdagavonddienst was uitmuntend.
Het overlijden van de vader van de oppervoorzanger had Samuel Gordon op de kaart gezet.
Wat er met Samuel Gordon verder gebeurde rond zijn vestiging in Amsterdam werd in het artikel in De echo; nieuw Israëlietisch orgaan van 25 december 1885 belicht: ‘Een dezer deerniswaardigen, die onze stad met dit doel opzocht is de Eerwaarde heer S. A. GORDON, voorheen Oppervoorzanger te Rybnik, onzen lezers welbekend uit de Godsdienstoefening door de Vereeniging „Harpe Davids” ter gelegenheid van haar 25-jarig bestaan gehouden. Binnen weinige weken zullen ook de vrouw, en kinderen des heeren Gordon, de stad hunner inwoning moeten verlaten. Hier ter stede heeft zich nu een commissie gevormd met het doel, gemeld beklagenswaardig gezin, geldelijk tegemoet te komen. Die Commissie bestaande uit de heren M. J. Loezen, Arnold de Leeuw, H. Gobets, M. Witteboon en W. Speijer, heeft zich in contact gesteld met Harpe Davids en die Vereeniging was wederom terstond bereid hare krachten in te spannen tot het verrichten van een goede daad. Door genoemde liedertafel zal nu op Vrijdagavond en Zaterdagochtend 22 en 23 januari e. k. (1886-red.) een Godsdienstuitvoering worden gehouden, waarbij de heer Gordon als Voorzanger zal fungeren, en waarvan hem alle baten ten goede zullen komen. De heer R. Wafelman heeft het lokaal Casino, voor deze gelegenheid, geheel gratis beschikbaar gesteld. De entree-prijs is bepaald op minstens 49 cents. de persoon. Wij vertrouwen, dat velen zich opgewekt zullen gevoelen, om in het belang van het ongelukkig gezin, dat betere dagen heeft gekend, kaarten voor de Godsdienstoefening te nemen, en zich niet te strikt aan den minimumprijs zullen houden.’
Er werd dus geld ingezameld voor Samuel en zijn gezin. Ze waren niet alleen gevlucht, maar ze waren ook berooid aangekomen in Amsterdam. Een artikel in de Israelietische nieuwsbode; wekelijks orgaan voor Israelitische belangen van 25 december 1885 gaf nog wat meer informatie. De vrouw en kinderen, dat waren toen naast Walter de in 1885 geboren Lucie, mochten nog enkele weken in Duitsland verblijven, en zouden daarna over de grens naar Rusland worden gezet en aan hun lot worden overgelaten. Of ze zich dus bij Samuel zouden kunnen voegen in Amsterdam was nog maar de vraag.
De commissie die alles organiseerde voor deze benefiet bijeenkomst bestond uit godsdienstonderwijzer Marcus I. Loezen (Amsterdam, 25 november 1826), Zwanenburgerstraat 9, Arnold (Aaron) de Leeuw (van Harpe Davids; Amsterdam, 31 maart 1847), Zeedijk 93, H. Gobetz, Jodenhouttuinen 8, Meijer Witteboon (Amsterdam, 27 juli 1839), Jodenbreestraat 17, en Willem Spijer (Amsterdam, 8 januari 1852), Oudeschans 62.
Walter Gordon
Walter studeerde tweeënhalf jaar aan het Joodse Theologische Seminarium in Breslau en verruilde deze studie voor een studie medicijnen. Hij werd een bekend arts in Hildesheim en trouwde met Lotte Rebecca Wolfs uit Hamburg. Later zou hij naar Suffolk gaan, waar hij geriatrisch arts werd bij het St. Mary’s Hospital in Bury St. Edmunds. Hij werd tot Brits onderdaan genaturaliseerd op 4 juni 1947. Walter overleed op 17 maart 1966.
Naarden
In januari 1886 werd Samuel benoemd tot voorzanger te Naarden. Het Nieuwsblad voor Israëlieten van 15 januari 1886 berichtte daarover: ‘Bij de Israëlitisch gemeente te Naarden is benoemd tot voorzanger aldaar de eerwaarde heer S. A. Gordon. De Portugeesche ritus, in die gemeente onheuglijke jaren gevolgd, wordt nu verlaten en de Duitse ritus voortaan ingevoerd. Wat de benoeming betreft deze verheugt ons, omdat zij den heer Gordon ten minste enig bestaan zal verschaffen en met énige energie en volharding zal de heer Gordon zeker het middel vinden zijn verdiensten te vermeerderen. Naar hetgeen wij omtrent den heer Gordon als gazzan hebben horen verklaren, feliciteren wij de Israëlitische gemeente te Naarden, met haar keuze. Moge het den heer Gordon in zijn nieuwe functie wel gaan!’
Samuel zou de functie per 15 februari 1886 aanvaarden.
Hulp
Op vrijdagavond 22 en zaterdagochtend 23 januari 1886 werd in lokaal Casino de godsdienstoefeningen gehouden waar de opbrengsten ten goede zouden komen aan Samuel. Zijn vrouw en kinderen bevonden zich op dat moment nog in Luben (Lubno). Harpe Davids verleende de medewerking, en Samuel werd geroemd om zijn schoon en krachtig stemgeluid. De opbrengst van de avond was ƒ 250,- wat overeenkomt met een koopkracht van € 5000,- nu.
Helpen
Samuel Gordon werd geholpen door Harpe Davids. Vervolgens komt Samuel naar voren als iemand die zich inzette, vaak met Harpe Davids, voor anderen. Op 13 en 14 augustus 1886 zette Samuel zich in voor een weduwe met vijf jonge kinderen, tijdens een godsdienstoefening die door de Vereniging Harpe Davids in Lokaal Casino in Amsterdam werd georganiseerd.
Zoon
Sophie Gordon – Moses en haar kinderen moeten naar Amsterdam zijn gekomen. Op 28 februari 1887 beviel Sophie te Naarden van een zoon. Dit was Max, hij werd genaturaliseerd tot Brit in juni 1947 en hij overleed op 1 september 1973. In totaal kregen Sophie en Samuel vijf kinderen. Na Max volgden Friedrich (Fritz) Gordon in 1888, hij overleed op 4 oktober 1962 en Arthur (data onbekend).
In maart 1887 vertrokken Gordon, Sophie en de kinderen naar Schwerzens bij Posen (nu Swarzędz, Polen).
Trivia
In 1903 werd in Cekiske rabbijn Avraham Gordin benoemd bij de plaatselijke synagoge. Hij zou mogelijk familie kunnen zijn en de achternaam is wellicht een verklaring voor de oorsprong van de Brits klinkende achternaam.
bron:
Plancius, Israëliet. 4 december 1885. Geraadpleegd op Delpher op 19-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005569049:00001.
Verdienstelijk, Nieuwsblad voor Israëlieten. 11 december 1885. Geraadpleegd op Delpher op 19-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005585025:00001.
Gekweten, chazanoet, Israelietische nieuwsbode. 11 december 1885. Geraadpleegd op Delpher op 19-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005541025:00001.
Sjochet en onderwijzer, Israëliet. 11 december 1885. Geraadpleegd op Delpher op 19-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005569050:00001.
Naturalisatie Walter, National Archives United Kingdom, reference HO 334/180/27475.
Inzameling, De echo. 25 december 1885. Geraadpleegd op Delpher op 19-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005715027:00001.
Vluchtelingen, Israelietische nieuwsbode. 25 december 1885. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005541027:00001.
Commissie, Nieuwsblad voor Israëlieten. 1 januari 1886. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005585028:00001.
Naarden, Nieuwsblad voor Israëlieten. 15 januari 1886. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005585030:00001.
Hulp, Nieuwsblad voor Israëlieten. 29 januari 1886. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005585032:00001.
Weduwe, Nieuwsblad voor Israëlieten. 16 juli 1886. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005585056:00001.
Helpen, Nieuwsblad voor Israëlieten. 6 augustus 1886. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005585059:00001.
Geboorte zoon, Israelietische nieuwsbode. 4 maart 1887. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005541089:00001.
Willem Spijer, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2021.
Meijer Witteboon, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 1793.
Aaron de Leeuw, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2327.
Marcus Loezen, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2335.
Engels krantenknipsel ter gelegenheid van de 75e verjaardag van Walter Gordon, met dank aan H. Coleman (wa 21 juli 2024)
informatie kinderen met dank aan H. Coleman (mail 21 juli 2024).
Verhinderung der Einburgerung aus Preussen, https://archivdatenbank.gsta.spk-berlin.de/midosasearch-gsta/MidosaSEARCH/i_ha_rep_77/rightframe.htm?highlight=true&search=Landkarte%20von%20Schartowsthal&KontextFb=KontextFb&searchType=any&searchVolumes=selected&vid=i_ha_rep_77&kid=GStA_i_ha_rep_77_2_33_2_2_1_1&uid=GStA_i_ha_rep_77_I_HA_Rep_77_Nr_5775&searchPos=11210 (geraadpleegd 21 juli 2024).
Rabbijn Awraham Gordin, https://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_lita/lit_00510.html (geraadpleegd 21 februari 2024).
informatie Hilary Coleman (emails 21 juli 2024)
illustratie:
Ondertekening geboorteakte Walter, http://szufladamalgosi.pl/z-rybnika-przez-hildesheim-do-bury-st-edmunds/
Geboorte zoon, Israelietische nieuwsbode. 4 maart 1887. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005541089:00001.
vaarwel, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 01-04-1887, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 09-08-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000558050:mpeg21:p00006.
foto Samuel Gordon met dank aan Hilary Coleman.
gepubliceerd:
21 juli 2024
laatst bijgewerkt:
9 augustus 2024