Veelvuldig komt de naam van Salomon Israël Norden in Joods Amsterdam naar voren, ondanks het feit dat hij maar 49 jaar oud werd. Wie was Salomon Norden?
Salomon Israël Norden werd in Zwolle geboren op 21 april 1874 als zoon van blikslager Israël Salomon Norden (Zwolle, 8 november 1845 – Elburg, 28 augustus 1883) en Antje Hofman (Utrecht, 21 januari 1841 – Amsterdam, 31 juli 1920). Hij huwde op 2 april 1902 met Jetje (Henriëtte) Lelijveld (Delft, 15 maart 1875 – Sobibor, 23 juli 1943). Zij hadden een zoon, Israël Salomon (Amsterdam, 4 juli 1912) en een dochter Rosalie (Amsterdam, 24 juni 1916 – Sydney, 24 juni 2002).
In Het Centraal Blad voor Israëlieten in Nederland van 3 januari 1896 werd Norden voor het eerst genoemd. Samen met Rika Sweijd – Meijers (Den Haag, 3 september 1862) bedankte Norden voor de openlijke blijk van tevredenheid voor de Inrichting voor Onderwijs die er op de Nieuwe Kerkstraat 100f (en later ook op 100d en 100e) was ingericht. De inrichting was een school voor godsdienst, handwerk, Fröbel- en lager onderwijs. Norden nam de lagere schoolafdeling voor zijn rekening, waar per kind ƒ 1,50 schoolgeld per maand betaald moest worden én ze ook in het Frans werden onderwezen. De kleuterafdeling werd geleid door Rika Sweijd – Meijers.
Toen de inrichting drie jaar bestond, in 1897, plaatsten Norden en Sweijd een advertentie in Het Centraal Blad voor Israëlieten om dit feit te herdenken.
In september 1897 plaatste Salomon een wens voor Joods nieuwjaar in het Nieuw Israëlietisch Weekblad en volgens deze advertentie lijkt het dat hij tevens betrokken was bij de school op de Hemonystraat 49, die in de advertentie de Van Alphenschool werd genoemd. Nu was de Van Alphenschool op de Oudeschans gevestigd en op de Hemonystraat 49 achtereenvolgens een winkel, kleermakerij en meubelzaak maar dat begon in het begin van de vorige eeuw en niet aan het einde van de negentiende eeuw.
In oktober 1897 verhuisde de school van Salomon naar de Nieuwe Kerkstraat 108-110. Kort hierna komt in advertenties van Salomon alleen de vestiging op de Hemonystraat 49-51 nog voor. In maart 1898 wordt echter weer voor beide locaties door Salomon geadverteerd.
Portugees Israëlietische Godsdienstschool
In april 1898 verscheen een annonce in Het Nieuw Israëlietisch Weekblad waarin duidelijk werd gemaakt dat een Portugees Israëlietische godsdienstschool zou worden toegevoegd aan het inrichting van Norden. D. Querido zou de lessen gaan verzorgden op tijden waarop er geen lessen waren voor het Hoogduitse godsdienstonderwijs. Halverwege die maand konden leerlingen voor de Portugese godsdienstschool worden ingeschreven.
Zesjarig bestaan
In maart 1900 werd het zesjarig bestaan van de onderwijsinrichting van S. I. Norden, op de Nieuwe Kerkstraat en de Lange Dijkstraat 46. Een verslag verscheen in het Nieuw Israëlietisch Weekblad: ‘Zondagavond was het feest in de bovenzaal van “Plancius”. De heer Norden vierde daar met zijn leerlingen en hun ouders het zesjarig bestaan zijner school. In zijn openingswoord wees de heer Norden er op, dat de ouders in het algemeen weinig voor het godsdienstonderwijs voelen.
De meesten meenden, hun plicht al ruimschoots gedaan te hebben, als zij op tijd hun schoolgeld betaalden, voeling houden met de onderwijzers, daaraan dachten de meesten niet. Hij drukte dan ook den wens uit, dat die feestelijke bijeenkomst zou mogen leiden tot de door hem zo ernstig gewenste bijeenkomsten, waar het karakter van het kind en het onderwijs besproken zou worden. Het applaus bewees, dat de inleider veel kans heeft zijn plan verwezenlijkt te zien. Alsnu volgde een zeer geanimeerd programma, geheel gespeeld door de leerlingen. Zelden zagen wij van volwassen dilettanten een spel, gelijk wij hier van de kleintjes te zien kregen. Het slotnummer bestond uit een toneelstukje, expres door den heer Norden voor die avond vervaardigd, waardoor den toeschouwer, de geschiedenis van Poerim aanschouwelijk werd verhaald. De rollen van Esther, Mordechai, Ahaswerus en Haman werden uitstekend vervuld; de voornaamste attractie was wel de schitterende optocht, waarin Mordechai te paard door Haman werd rondgeleid. Voor de consumptie was zodanig gezorgd, dat als de kleintjes, niet zongen, juichten, hun mondjes voortdurend met allerlei versnaperingen, als limonade, chocolade, gebak, krentenbrood, bonbons, etc, gevuld werden. Een commissie bestaande uit ouders en zusters der leerlingen, stond den heer Norden, uitstekend ter zijde. De heer H. J. van Praag (componist der cantate) en de heer Kopuit, hadden, respectievelijk als regisseur en repetitor groot succes. Tijdens de pauze werd de heer Norden door een der scholieren, onder een hartelijke toespraak, namens zijn medeleerlingen een geschenk overhandigd, bestaande uit een zilveren beker, specerijbus en blad. Alles getuigde van tevredenheid en aangename verstandhouding tussen onderwijzers en leerlingen. Moge de heer Norden voor zijn moeilijk werk beloning vinden, doordat zijn school groeie en bloeie. De programma’s en een collecte bracht ongeveer ƒ 40,- op, welk geld bestemd werd voor de werkeloze diamantbewerkers’.
Uitbreiding
In 1900 verscheen er een bericht in de krant dat de inrichting uitgebreid ging worden en voor dit doel werd verplaatst naar de Nieuwe Herengracht 149. Dat zou gaan plaatsvinden op 1 mei 1901.
De bekende school van mejuffrouw Josephina Kater, op Waterlooplein 13, werd in maart 1903 overgedaan aan Salomon Norden. Mede vanwege deze uitbreiding werd de school verplaatst naar de Nieuwe Keizersgracht 14.
Leerlingen van de school
Een enkele keer verscheen er een dankzegging in de pers van ouders die de onderwijsinrichting bedankten voor de zorg. Een enkele leerling is daardoor bekend van naam:
Diamantslijper L. W. Voorzanger van de Nieuwe Prinsengracht 26 bedankte in 1896 voor de zorg voor zijn zoon. Dit was Levie Wolf Voorzanger (Amsterdam, 16 februari 1851 – Amsterdam, 8 april 1938), gehuwd met Esther Druk (Amsterdam, 10 november 1848 – Amsterdam, 6 april 1924). De zoon was Jacob (Amsterdam, 29 mei 1883 – Alkmaar, 4 april 1943) en Jacob had een zus Rosette (Amsterdam, 4 maart 1881 – Amsterdam, 19 mei 1882).
S. I. Druk plaatste een soortgelijke advertentie in Het Nieuw Israëlietisch Weekblad van 8 juli 1898. Waarschijnlijk gaat het hier om diamantslijper Samuel Isaak Druk (Amsterdam, 11 mei 1846), gehuwd met Judith Drukker (Amsterdam, 9 juni 1852). Zij hadden de volgende kinderen; Roosje (Amsterdam, 8 juni 1874 – Auschwitz, 12 februari 1943), Vrouwtje (Amsterdam, 30 juli 1875), Jonas, 27 mei 1878), Isaac (Amsterdam, 18 april 1880 – Gemeente niet bekend, 3 maart 1943), Bernard (Amsterdam, 30 december 1881), Alexander (Amsterdam, 6 juni 1884 – Amsterdam, 5 augustus 1942), Marcus (Amsterdam, 11 juni 1886), Anna (Amsterdam, 15 december 1888 – Auschwitz, 6 maart 1944) en Louise (Amsterdam, 22 juli 1893 – Sobibor, 16 juli 1943).
Op 16 september 1898 plaatste Philip Veffer een dankzegging voor zijn zoon, die de Fröbelinrichting had bezocht. Veffer woonde op de Nieuwe Kerkstraat 63.
A. Salomons bedankte in 1901. Zijn zoontje werd door de opleiding van Norden toegelaten tot het seminarium.
Joseph I. Stokvis (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Rebecca Stokvis – Barend (Amsterdam, – Auschwitz, ) bedankten in 1903 ook voor de goede zorg, en ook hun zoon was aangenomen bij het seminarium. Het ging hier waarschijnlijk om hun oudste zoon Isaac (Amsterdam, – Auschwitz, ), die vertegenwoordiger zou worden.
Saul Hirschel (Den Haag, 8 maart 1856) van de Plantage Muidergracht 25 plaatste een dankzegging in Het Nieuw Israëlietisch Weekblad van 27 oktober 1905 voor zijn zoontje. Ook die kon naar het seminarium. Saul was gehuwd met Schoontje Mesrits (Meppel, 7 februari 1860) en de betreffende zoon was waarschijnlijk Levie (Amsterdam, 24 augustus 1895 – Polen, 31 maart 1944). Levie werd leraar aan het gymnasium en was conservator van de Bibliotheca Rosenthaliana.
S. A. de Paauw bedankte Salomon en zijn personeel in oktober 1909. Zijn zoon had het toelatingsexamen voor het seminarium met goed gevolg afgelegd. Het gezin De Paauw woonde op de Nieuwe Prinsengracht 50. Dit was het gezin van Samuel de Paauw (Amsterdam, 20 mei 1868) en zijn vrouw Keetje Soubice (Amsterdam, 15 maart 1868). Zij hadden vijf kinderen; Rebecca (Amsterdam, – Auschwitz, ), Grietje (Amsterdam, – Auschwitz, ), Tobias (Amsterdam, – Mauthausen, ), Aron (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Jacob (Amsterdam, – Midden-Europa, ). De zoon waas Samuel de dankzegging voor plaatste was Jacob, die diamantslijper zou worden, of Tobias, die winkelier werd.
Op 22 oktober 1909 verscheen er een advertentie van J. Levin van de Amstel 155 met dezelfde inhoud
Salomon was voorzitter van de propagandacommissie van de vereniging ‘Steun der Weduwen’. Rond 1907 was hij secretaris van de godsdienstige vereniging ‘Wesomagto begagego’. In 1913 werd hij genoemd als erelid van de Joodse toneelvereniging ‘Betsalel’.
Op 20 november 1923 overleed Salomon, hij was nog maar 49 jaar oud en was ernstig ziek. Al vanaf 1920 was hij regelmatig in het buitenland vanwege zijn gezondheid. Zijn woonadres was bij zijn overlijden de Nieuwe Keizersgracht 60. Verder is in de overlijdensadvertentie te lezen dat Salomon directeur was van de Vereniging “De Joodsche Invalide”. Als voorzitter van de vereniging werd hij al genoemd in 1911, directeur werd hij in 1917. Op 10 december 1912 was Salomon als voorzitter aanwezig bij de stichting van de Joodsche Invalide, toen op de Nieuwe Keizersgracht 70 gevestigd.
Zijn weduwe Jetje verhuisde na het overlijden van Salomon naar Nieuwe Keizersgracht 66-1, vanwaar ze gedeporteerd werd naar de kampen. De zoon en dochter van Salomon en Jetje overleefden de oorlog.
bron:
Inrichting voor Onderwijs, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 03-01-1896, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 01-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000562048:mpeg21:p00006.
Nieuwe Kerkstraat 100f, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 17-04-1896, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 01-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858478:mpeg21:p003.
Rika Sweijd – Meijers, Stadsarchief Rotterdam, Overgenomen delen, archiefnummer 5416, inventarisnummer 122.
Voorzanger, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 05-06-1896, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858485:mpeg21:p006.
L. W. Voorzanger, Stadsarchief Amsterdam, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 1587.
Drie jaar, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 19-03-1897, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000562132:mpeg21:p00006.
Nieuwjaarswens, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 24-09-1897, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010873281:mpeg21:p007.
Hemonystraat 49hs, Stadsarchief Amsterdam, Woningkaarten, archiefnummer 5445, inventarisnummer 122.
Hemonystraat, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 22-10-1897, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010873285:mpeg21:p006.
Twee locaties, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 04-03-1898, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010873304:mpeg21:p008.
Portugese Godsdienstschool, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 06-04-1898, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010873319:mpeg21:p004.
S. I. Druk, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 08-07-1898, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858697:mpeg21:p006.
Samuel Issac Druk, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2425.
Veffer, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 16-09-1898, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858707:mpeg21:p011.
Zesjarig bestaan, SCHOOLFEESTEN.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 23-03-1900, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874237:mpeg21:p003.
Verloving, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 31-08-1900, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874270:mpeg21:p005.
Uitbreiding, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 28-12-1900, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874287:mpeg21:p007.
Verplaatsing, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 04-01-1901, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874288:mpeg21:p003.
A. Salomons, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 19-04-1901, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874303:mpeg21:p006.
Huwelijk, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 28-03-1902, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874145:mpeg21:p006.
Kater, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 20-03-1903, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874195:mpeg21:p007.
Nieuwe Keizersgracht 14, 10-jarig bestaan der Inrichting voor Onderwijs van S. I. Norden.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 27-03-1903, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874196:mpeg21:p005.
Stokvis, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 24-04-1903, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874200:mpeg21:p006.
S. Hirschel, Stadsarchief Amsterdam, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 596.
Steun der Weduwen, BINNENLAND AMSTERDAM, 30 Nov. 1905.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 01-12-1905, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871814:mpeg21:p005.
Besemagto, BINNENLAND. Kennis en Godsvrucht.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 20-09-1907, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010872639:mpeg21:p008.
S. A. de Paauw, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 15-10-1909, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000574095:mpeg21:p00002.
S. de Paauw, Stadsarchief Amsterdam, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 1111.
Levin, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 22-10-1909, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010872754:mpeg21:p007.
Joodsche Invalide, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 24-02-1911, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000570056:mpeg21:p00003.
Israël Norden, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 12-07-1912, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860214:mpeg21:p006.
Betsalel, Binnenland.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 11-07-1913, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000573097:mpeg21:p00002.
Rosalie Norden, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 28-07-1916, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860464:mpeg21:p007.
Overlijden, Familiebericht. “De Telegraaf”. Amsterdam, 20-11-1923, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110563341:mpeg21:p003.
illustratie:
Nieuwe Kerkstraat 100f, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 17-04-1896, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 01-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858478:mpeg21:p003.
Nieuwjaarswens, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 24-09-1897, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010873281:mpeg21:p007.
Portugese Godsdienstschool, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 06-04-1898, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010873319:mpeg21:p004.
Verloving, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 31-08-1900, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 02-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874270:mpeg21:p005.
Israël Norden, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 12-07-1912, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860214:mpeg21:p006.
Rosalie Norden, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 28-07-1916, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860464:mpeg21:p007.
Overlijden, Familiebericht. “De Telegraaf”. Amsterdam, 20-11-1923, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 03-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110563341:mpeg21:p003.
gepubliceerd:
3 november 2024
laatst bijgewerkt:
4 november 2024