Tijdens de oorlog vertrokken de grote deportaties uit Amsterdam vanaf drie locaties. Ten eerste het Centraal Station, ten tweede het Muiderpoortstation en deze locaties waren beide met het tram bereikbaar vanaf de Hollandsche Schouwburg. Voor veel Joden, maar zeker niet voor iedereen, was de Hollandsche Schouwburg de plaats waar ze door de bezetter bijeen werden gebracht voor de deportatie. De derde locatie was ‘De Rietlanden’, het in 2023 afgeronde onderzoek van Bert Polak, Deportatie van Joden van ‘De Rietlanden’ in 1943, geeft een beeld van deze vaak onbekende geschiedenis.
De Rietlanden ontstonden tussen 1778 en 1820 door het dempen van ’t Sieke Water. Dat was een viswater dat verhuurd werd aan armlastige zieken, waaronder leprozen en werd een onbebouwd, moerassig en met riet begroeid stuk land buiten de stad. Aan het einde van de negentiende eeuw werd er een haven aangelegd voor de handel met Nederlands-Indië, er kwamen er pakhuizen met de namen Borneo en Panama, en die namen zijn nog terug te vinden in dit gebied. Meer naar het westen, in het IJ, werd er een kunstmatig eiland aangelegd waarop rond 1882 het Centraal Station werd gebouwd en er kwam een doorgaande spoorlijn vóór het havenfront. De buitendijkse Rietlanden werden een rangeerterrein voor het oostelijk havengebied. Daar kwam een goederenstation dat de naam Station Rietlanden (Rtl) kreeg. Het Oostelijk Havengebied werd gevormd door de Oostelijke Handelskade, Javakade, Sumatrakade, Suriname- en Levantkade, Panamakade en Borneokade.
Tweede Wereldoorlog
Tijdens de bezetting werd het oostelijk havengebied ‘Sperrgebiet’, niemand mocht er komen behalve met toestemming en onder begeleiding van de bezetter. Het gebied werd in 1943 lange tijd gebruikt voor de deportatie van Joden. Het is volledig buiten het zicht van bebouwd Amsterdam in tegenstelling tot het Muiderpoort- en Centraal Station. Treinen voor de deportatie werden klaargezet bij goederenstation ‘De Rietlanden’ en vertrokken vanaf de Panamakade en mogelijk ook vanaf de Borneo- en Sumatrakade. Vanaf de Hollandsche Schouwburg werden Joden per vrachtauto van de ‘Ordnungspolizei’ naar deze locaties gebracht, zieken en bejaarden gingen vanaf hun tehuizen rechtstreeks naar De Rietlanden.
Klaartje de Zwarte – Walvisch beschreef in haar dagboek over zeker 500 Joden ouder dan 55 jaar die in de Hollandsche Schouwburg zaten: ‘Om half drie nam het transport een aanvang. Vrachtauto’s reden af en aan en als vee werden de oudjes ingeladen en naar de Panamakade gebracht, vanwaar ze om acht uur doorgestuurd zouden worden naar Westerbork en vandaar naar Polen. Wat een wanhoopstoestand. Oudjes die bijna niet konden lopen’.
Uit dit relaas blijkt dat men in de Hollandsche Schouwburg op de hoogte was wat er gebeurde als men naar de Panamakade werd gebracht. Men ging naar Polen.
Ook in het politiearchief zijn vermeldingen aanwezig. Rachel Breemer – Spijer (Amsterdam, – Amsterdam, ) woonde op de Smaragdstraat 26-2 en zij werd tijdens het vervoer vanaf haar huis door de Ordnungspolizei onwel en op de Panamakade constateerde Dr. C. J. Roos van de Weteringschans 125 dat ze dood was.
Bontwerker Barend (Bobby) Roe (Amsterdam, – Amsterdam, ) werd op vrijdag 13 augustus 1943 naar de trein op de Panamakade gebracht. Hij was ondergedoken op de Vrolikstraat in Amsterdam. Bij een inval voor de Colonne Heinneicke werd hij gearresteerd en op de Panamakade probeerde hij te ontvluchten. Duitse agenten van de Grüne Polizei schoten hem neer. Zwaar gewond werd Barend naar het dichtstbijzijnde Joodse ziekenhuis gebracht, het Portugees Israëlietisch Ziekenhuis op de Plantage Franschelaan. Daarna ging hij naar het Wilhelmina Gasthuis waar hij zes weken later aan zijn verwondingen overleed.
Op 6 juni 1943 ontvluchtte barbier en eigenaar van het dames- en heren kapsalon op de Reitzstraat 41hs te Amsterdam Gerrit (Gerson) Fles (Amsterdam, 13 januari 1913 – Amsterdam, 29 augustus 1993) de trein die vanaf de Panamakade naar Westerbork reed toen de trein afremde bij de Celebesstraat. Gerrit was gehuwd met Gretha Hakker (Amsterdam, – Amsterdam, ). Zo waren er nog meer voorbeelden.
In het gehele gebied werden belangrijke Duitse ondernemingen gevestigd. In Loods III op de Panamakade kwam een fabriek van de Arbeidsgemeenschap Amsterdam AGA vanaf 1941. Deze onderneming maakte holle stenen voor bunkers en scherfwerende deuren. Op de Borneokade kwam de ‘Minen-Ausgabestelle der Luftzeuggruppe See’ met een loods waar zeemijnen werden opgeslagen. Op het Zeeburgereiland kwam een vliegveld voor watervliegtuigen, de Luftwaffe had het eiland in 1940 onbeschadigd in handen gekregen. Er kwamen zes hangars en 22 steigers voor Duitse watervliegtuigen. De Kriegmarine nam voor Luftzeuggruppe Kiel Loods R en Loods T op de Borneokade in bezit. Op de Javakade, de Sumatrakade en op de Oostelijke Handelskade waren opslagloodsen waar door de verhuisbedrijf Puls van Joden gesloten meubels werden opgeslagen. Dit werd buiten ieders zicht verscheept naar Duitsland, Loods Brazilië was het verzamelpunt voor de Joodse meubels en bezittingen. Loods F was van ‘Dienststelle Fiebig’, en voor op de zwarte markt gekochte voorwerpen van metaal en leer. In Loods G en Loods K werd voedsel opgeslagen voor het Duitse leger via de ‘Wehrmachtsverplegungshauptambt’.
Deportaties
In januari 1943 werd Station Rietlanden een deportatiestation. De eerste deportatie van een grote groep Joden vond plaats op woensdag 20 januari 1943, de laatste op 27 oktober 1943. De lijst van mensen die voor het eerste transport in de Hollandsche Schouwburg werd getypt heet ‘Krankentransport am 20 JAN 1943 n. Westerbork. De lijst telde 100 personen, waaronder 23 personen uit Rusthuis Glück op de Muiderschans (Sarphatistraat 103). De tweede lijst geeft aan: Transport 20.1.43 Panamakade 205 Personen. Krankentransport am 20 JAN 1943 n Westerbork. Op deze lijst 75 personen. Verder had het Politie Bataljon Amsterdam (PBA) bij de ‘jodenactie’ van 18 januari 1943 in totaal 327 Joden en op 20 januari 184 Joden ‘opgehaald’. Ook zij kwamen via de Hollandsche Schouwburg op de Panamakade terecht.
Op 20 januari 1943 werd de Rietlanden ingezet als deportatieplaats. Hoeveel mensen werden dan via de Rietlanden gedeporteerd? Gegevens die werden bijgehouden bij de Hollandsche Schouwburg voor de Afdeling Interne Informatie van de Joodsche Raad geven duidelijkheid. Het zijn minstens 17.295 Joden die met de trein vanaf de Rietlanden werden weggevoerd. Voor de Tweede Wereldoorlog woonden er 80.000 Joden in Amsterdam. Het aandeel van de Rietlanden als een plek van deportatie was veel groter dan vaak wordt gedacht.
Foto’s van de deportaties zijn te zien via Beeldbank WO2. Via de link gaat u direct naar de aanwezige foto’s van de Rietlanden.
bron:
Bert Polak, Deportatie van Joden van ‘De Rietlanden’ in 1943 (Cuijk 2023). Onderzoek.
Zwarte – Walvisch, Klaartje de, Alles ging aan flarden (Amsterdam 2009) 39.
Rachel Breemer, Stadsarchief Amsterdam, 5225 Inventaris van het Archief van de Gemeentepolitie, 2998 A30826000754.
Barend Roe, Stadsarchief Amsterdam, 5225 Inventaris van het Archief van de Gemeentepolitie, 1.2.1.4. INGEKOMEN DAGRAPPORTEN 2119-2125 ‘Spoorwegrapporten’, opgemaakt door de diverse bureaus die belast waren met het bewaken van de spoorlijnen en terreinen van de N.S. 1942 december – 1943 juni. 2120 Jan 1943 POLA00255000120.jpg
Gerrit Fles, Stadsarchief Amsterdam, Politierapporten ’40-’45, archiefnummer 5225, inventarisnummer 6017.
Gerson Fles, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 241.
C J Roos, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 01-08-1941, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 20-01-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318166:mpeg21:p011.
illustratie:
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Stads Rietlanden, Gezien in noordoostelijke richting, naar de Oostelijke Handelskade. Achtergrond rechts wordt gebouwd aan het Lloyd Hotel, Oostelijke Handelskade 34 (arch. E. Breman 1917). OSIM00001004634.
C J Roos, Advertentie. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 01-08-1941, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 20-01-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318166:mpeg21:p011.
gepubliceerd:
19 januari 2024
laatst bijgewerkt:
19 januari 2024