Op het Mr. Visserplein 3 staat een van de meest bijzondere gebouwen van Joods Nederland, de Portugese Synagoge. Deze synagoge (esnoga, Snoge) werd op 10 Menachem 5435 (2 augustus 1675) ingewijd tijdens een feestelijke dienst die acht dagen duurde.
De bouw van deze synagoge werd mogelijk nadat drie Portugese gemeenten (Bet Jacob, Bet Israël en Neve Sjalom) in Amsterdam zich in 1639 verenigden tot één gemeente, Kahal Kadosj Talmud Tora. Tussen 1639 en 1675 werd de voormalige synagoge van de gemeente Bet Israël aan de Houtgracht gebruikt voor de diensten. Deze synagoge was al snel te klein.
Op de ingang van de snoge staat in vergulde letters in het woorden ‘uw huis’ het jaartal (5)432 – oftewel 1672. In dat jaar had de synagoge af moeten zijn maar door het rampjaar werd de bouw onderbroken én een heftige storm vertraagde de bouw. Verder staat er, in het Hebreeuws: ‘Door Uw grote liefde mag ik Uw Huis binnengaan’ (Bisj’nat va’anie berob chascheda abo beitcha lif’k). Een aantal letters is gemarkeerd tot het jaartal, en de letters van de beide voorlaatste woorden zijn ook de naam van de initiatiefnemer voor de bouw van de snoge, chacham (opperrabbijn) Isaac Aboab (Isack Aboab da Fonseca; Castrodaira – Portugal, 1605 – Amsterdam, 4 april 1693). Het terrein waarop de synagoge gebouwd is werd op 12 december 1670 aangekocht.
De synagoge is gebouwd op 3000 houten palen die in het water staan en reiken tot de zandlaag die ter plekke op 12 meter diep ligt. Rond de snoge liggen een aantal lage gebouwen. Hierin zijn de wintersynagoge, het secretariaat, archief, dienstwoningen, rabbinaat, rouwcentrum en de bibliotheek Ets Haim Livraria Montezinos gevestigd. Vroeger waren hier ook leslokalen en de woningen van twee voorzangers en twee ‘kosters’ (sjammasj). De tussenliggende ruimte wordt gebruikt als wandelruimte voor volwassenen en een speelplaats voor de kinderen.
In de synagoge is plaats voor 1200 mannen en 440 vrouwen.
De restauraties
De restauraties in de afgelopen eeuwen hebben het karakter van het gebouw niet aangetast. In 1773 werd de achterkant én de toegang tot de vrouwengalerijen aangepast. De glas-in-lood ruitjes werden vervangen door gietijzeren ramen tussen 1852 en 1854. Toen werd ook een tochtportaal toegevoegd bij de ingang. Bij de restauratie tussen 1955 – 1959 werd het oratorium van seminarie Ets Haim ingericht als wintersynagoge. Daar is verwarming en verlichting. De banken die daar staan komen uit de synagoge van 1639 en de Hechal is van 1744. De wintersynagoge wordt gebruikt in de koudere maanden, van Sjabbat beResjiet tot Sjabbat haGadol (vert: de eerste Sjabbat tot de grote Sjabbat). Recentelijk werden voorwerpen van hout, koper en goudleer gerestaureerd en deze laatste restauratie was in 2024 voltooid.
Achterzijde
Aan de achterzijde van de synagoge vallen de grote steunberen op. Steunberen en en boognissen kwamen voor bij een houten model van de tempel van Salomon die in de zeventiende eeuw werd tentoongesteld als een bezienswaardigheid. Dat model dateert uit 1641.
Tegenover de achterzijde is nu de permanente cabana (soekah, loofhut) te zien die tijdens soekot (Loofhuttenfeest) gebruikt wordt. Deze werd ontworpen door Eli (Eddy Elia) Content (Vevey, 14 augustus 1943 – Amsterdam, 19 mei 2022).
Interieur
Een synagoge waarin geen woning is hoeft geen Mezoezah te hebben. De Snoge heeft er geen!
De vloer is van grenen en hier wordt volgens oud-Nederlands gebruik fijn zand op gestrooid om stof, vuil en vocht van de schoenen op te nemen en het geluid te dempen. De Hechal (Aron haKodesj/ Heilige Ark) en de Teba (Bimah) zijn geschonken door Moses Curiel en van Braziliaans Jacarandahout gemaakt. De binnenzijde van de Hechal is bekleed met kostbaar goudleer. Aan de noordzijde is de bank voor de Mahamad (bestuurders) te zien naast de noordelijke ingang, die overigens nooit gebruikt is. De zesentwintig koperen kaarsenkronen hebben drie verschillende modellen. Zij hebben nog gehangen in de drie verschillende Sefardische gemeenten waar deze gemeente uit voort is gekomen.
De oudste wetsrol die in de Hechal staat dateert uit 1602 en door Uri HaLevi Phoebus vanuit Emden naar Amsterdam gebracht.
De Gazan (voorzanger) leidt vanaf de Teba de dienst. Hier wordt ook gelezen uit de Sefer Torah.
De geelkoperen kroonluchters zijn gerestaureerd en uniek door de grootte. Honderden kaarsen vormen de enige verlichting in de synagoge.
Het Ner Tamied is een herinnering aan de altijd brandende Menorah (zevenarmige kandelaar) in de tempel. Het is het meest rechtse lampje op de foto links, het lampje dat het dichtst bij de Aron Hakodesj is.
De Choepa (huwelijksbaldakijn) die gewoonlijk in de zuid-oostelijke hoek geplaatst is (maar niet tijdens een huwelijk) werd in de jaren vijftig van de vorige eeuw voor Lion Mopurgo geschonken voor het huwelijk van zijn dochter.
Ongeschonden door de oorlog
Dat de Snoge vrijwel ongeschonden door de Tweede Wereldoorlog is gekomen is een wonder op zich. Het is te danken aan de Brandwacht die uit vrijwilligers bestond die het gebouw in de gaten hielden. Er is nooit een bom op gevallen. Het meest bijzondere is wel dat Ferdinand Aus der Fünten in het gebouw is geweest om te kijken of het bruikbaar was al verzamelplaats voor de opgepakte Joden, een rol die later de Hollandsche Schouwburg zou krijgen. De toen veertienjarige vader van Bram Palache (Isaac Leo Palache?) vertelde Aus der Fünten dat de ramen niet verduisterd zouden kunnen worden. Met een ‘Verdammt, der Jung hat Recht’ verdween Aus der Funten en de Snoge werd met rust gelaten en deelde niet het lot van zovele synagoges die verwoest werden in deze periode. Wel werden boeken van Ets Haim Livraria Montezinos, de oudste nog functionerende Joodse bibliotheek in de wereld, ook aanwezig in dit complex, meegenomen naar Berlijn als oorlogsbuit. Na de oorlog werden de boeken daar teruggevonden en ongeschonden konden ze worden teruggebracht naar de plek waar ze horen, de Snoge.
Wintersynagoge
De Wintersynagoge is gevestigd in de voormalige Medras, het leslokaal van het seminarium, de school van de Sefardische gemeente. Deze ruimte werd in 1956 ingericht tot synagoge. Opvallend aan de wand zijn de pauta’s, de namenlijsten van Ets Haim. De banken in deze ruimte zijn van de vroegste Sefardische synagoge in Amsterdam en dateren van 1639. De Hechal (Heilige Ark) dateert uit de achttiende eeuw en is afkomstig van de vereniging Keriat Sefer Tora, een van de verenigingen die zich bezighield met de studie van de Tora.
Zijgalerijen en dienstgebouwen
Een groot deel van de gebouwen aan de zijkant waren in eerste instantie een open gaanderij. In de loop der tijd werden ze dichtgebouwd en aan de noordzijde herinnert een deel aan de eerdere situatie.
In het noordelijk hoekgedeelte bevond zich het oorspronkelijke mikwe (ritueel bad), nu is de woning voor de sjammas (koster) er gevestigd. Aan de zuidzijde van de hoofdpoort bevindt zich de wereldberoemde bibliotheek Ets Haim, en ernaast de voormalige gehoorzaal. Deze zaal werd bij de restauratie van 1953 – 1959 ingericht tot wintersynagoge. De Hechal (Aron Hakodesj, Heilige Arke) dateert uit 1744 en is afkomstig van de Vereniging Keriat Sefer Tora die gevestigd was op de Muiderstraat 21 in het gebouw van de Portugees Israëlietische Gehuwde Oude Lieden.
Het mikwe bevindt zich voorbij de zijpoort naar het Jonas Daniel Meijerplein, de nieuwe mikwe iets verderop. Verder ook nog de kaarsenkamer waar de voorraad kaarsen bewaard wordt die nodig is om de synagoge te verlichten.
Unieke vondst bij restauratie Hechal
In augustus/september 2022 werd de Hechal (Aron Hakodesj. Heilige Arke) gerestaureerd en daarbij werden unieke rollen behangsel gevonden.
Geen verwarming of elektrische verlichting
Dat er ooit een initiatief werd genomen om dit wel aan te leggen is te lezen op de pagina over de Huddekade.
bron:
Ongeschonden door de oorlog: interview Waldemar Torenstra met Bram Palache, Verborgen Verleden van Nederland, Seizoen 1 aflevering 3 – Portugese Synagoge (2019)
Agt, J. F. van, Synagogen in Amsterdam (Den Haag 1974) 36-49.
Portugese Synagoge, brochure Joods Cultureel Kwartier.
illustraties:
© joodsamsterdam.nl
gepubliceerd:
1 mei 2016
laatst bijgewerkt:
22 september 2024