Het Paleis voor Volksvlijt was een tentoonstellingsgebouw dat aan het Frederiksplein stond, iets ten noorden van de plek waar nu de Nederlandse Bank staat.
In 1852 werd mede door Dr. Samuel Sarphati een vereniging opgericht die dit gebouw mogelijk moest maken. In 1859 ging de eerste paal de grond in en op 16 augustus 1864 werd het gebouw geopend. Het was een beroemd gebouw in Amsterdam; en het was een mooi tentoonstellingsgebouw dat leek op soortgelijke gebouwen in andere grote steden in Europa.
Het gebouw
Het Paleis voor Volksvlijt leek op soortgelijke tentoonstellingsgebouwen in het buitenland, zoals Crystal Palace in Londen. Het Paleis werd een ontwerp van de Cornelis Outshoorn en werd opgetrokken uit glas en gietijzer. De koepel reikte tot 68 meter boven de stad, de verlichting werd verzorgd door een nieuwe vinding van die tijd, gaslampen. Er waren er 64 geinstalleerd. Het Paleis straalde grandeur uit en stond pontificaal in een mooi deel van de stad, op de overgang van de brede Sarphatistraat en de Weteringschans, in aansluiting op de Leidsestraat. Om het tentoonstellingsgebouw heen werd tussen 1881 en 1883 de galerij gebouwd, waar naast woningen ook veel ondernemers er hun winkel konden vestigen. Het was een chique en gewilde locatie om die onderneming te vestigen. De galerij werd niet alleen gebouwd als extraatje, de exploitatie van het paleis ging niet naar wens en de verkoop van de grond waar de galerij op gebouwd werd zorgde voor het dichten van een financieel gat.
De brand
In de nacht van 17 op 18 april 1929 verwoestte een grote brand het gebouw. De vlammen sloegen snel om zich heen en maakte een onuitwisbare indruk op de toegesnelde bewoners uit de buurt, vooral toen de De galerij bleef gespaard en jarenlang heeft deze er nog gestaan, tot de afbraak in de jaren zestig van de vorige eeuw. Over de galerij wordt onder andere geschreven in het jeugdboek Het Verlaten Hotel. Aan de Galerij zaten verschillende ondernemers, waaronder Joodse ondernemers.
Sarphati
Dr. Samuel Sarphati werd op 31 januari 1813 geboren. Hij was van Sefardisch Joodse afkomst en zijn ouders waren niet rijk. Toch kon Samuel gaan studeren. Op 27 juni 1839 studeerde hij af en hij vestigde zich als arts in Amsterdam.
Daar zag hij de slechte omstandigheden waarin de Amsterdammers leefden en hij begon met het organiseren van een aantal zaken. In 1847 startte hij de afvalinzameling, in 1852 de Vereeniging voor Volksvlijt en in 1855 de Maatschappij voor Meel- en Broodfabrieken. Hij was sterk betrokken bij het Paleis voor Volksvlijt en het Amstel Hotel.
Samuel Sarphati werd niet oud, hij overleed op 23 juni 1866, slechts 53 jaar oud.
Na de brand
Na de brand werd er de volgende dag in de kranten geschreven:
“Het paleis, één van Amsterdams monumenten, is weggevaagd, en zal niet meer op deze plek en zeker niet elders worden vervangen. De vraag rijst nu natuurlijk: wat zal er op de open plek, die het vuur heeft geschapen, nu worden neergezet? De plannen zijn al vele: mogen wij er ook één aan de hand doen, dat wellicht nog het gemakkelijkst uitvoerbaar zou lijken? Dan zouden wij zeggen: laat de nu geschapen open ruimte onbebouwd! Dan wordt er een brede, regelrechte verkeersweg gevormd van de Weteringschans naar de Sarphatistraat, dan wordt het Frederiksplein, waarop dan plaats is voor een gedenkbeeld of standbeeld, waaraan Amsterdam zo arm is, een ruim, royaal plein, zoals het buitenland die kent, dan kan de paleistuin een lommerrijke, beschutte speelplaats worden voor kinderen, rustplaats voor ouderen!”
Illustratie
Fotoreportage van de sloop van de galerij van het Paleis voor Volksvlijt (foto’s Rob Poel met dank aan Katinka Poel)
“Advertentie Cosman”. “Nieuw Israelietisch weekblad“. Amsterdam, 10-03-1899. Geraadpleegd op Delpher op 27-08-2016, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858732:mpeg21:a0032.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Luchtfoto van het Frederiksplein en omgeving gezien in zuidwestelijke richting. De brand in het Paleis voor Volksvlijt. Midden links de Sarphatistraat en de Amstel. Midden rechts de Singelgracht en de Stadhouderskade. Links onderaan de Utrechtsestraat. foto. Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto-afdrukken april 1929. A04139000854.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Samuel Sarphati (1812-1866), geneesheer, door wiens initiatief talrijke instellingen en ondernemingen opgericht zijn, o.a. het Paleis voor Volksvlijt en het Amstel Hotel. prent. Wolff, Hermann, Tresling en Co. Collectie Stadsarchief Amsterdam Beeldbank, collectie Atlas Dreesmann. 010094007766.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Frederiksplein met Paleis voor Volksvlijt, prentbriefkaart, Collectie Stadsarchief Amsterdam: prentbriefkaarten, 1910, ANWU01686000001.
gepubliceerd:
27 april 2016
laatst bijgewerkt:
24 februari 2025