Tussen 1515 en 1518 werd er een arm van de Amstel uitgegraven, de huidige Zwanenburgwal, en men noemde dit de Nieuwe Gracht. Dat was de oorspronkelijke naam van de Oudeschans. Dit werd de verdedigingsgracht aan de oostzijde van de stad. Met de vrijgekomen aarde wierp men een verdedigingswal op, waarop men een houten palissade plaatste.
Als deel van dit verdedigingswerk (of: schans) bouwde men in 1516 de Montelbaanstoren. Eind zestiende eeuw, tijdens de zogenaamde Tweede Uitleg, plempte men ten zuidoosten van de Nieuwe Gracht drie eilanden aan, Uilenburg, Marken (later Valkenburg genoemd) en Rapenburg. Toen er, ter verdediging tegen de Spanjaarden, een nieuwe stadsmuur verrees die ook de nieuwe eilanden omvatte, verloren de Nieuwe Gracht en de (oude) schans de verdedigende functie.
In 1602 werd de Sint Anthoniesdijk aan de zuidzijde van de Oudeschans open gegraven en de Sint Anthoniesluis aangelegd, zodat schepen via de Zwanenburgwal naar de Amstel konden varen. Aan het ‘s-Gravenhekje, waar de Oudeschans in het Oosterdok uitmondt, staat het West-Indisch Pakhuis. Het in 1642 gebouwde monumentale complex was tussen 1646 en 1674 het hoofdkwartier van de West-Indische Compagnie. In 1833 kreeg de Oudeschans na een gerucht dat er spoken zouden zijn gezien de bijnaam Spokenkade.
Oudeschans 3hs – herenconfectiefabriek Adolf Jacobus de Levita
In dit pakhuis was na 1933 de herenconfectiefabriek van A. J. de Levita (Amsterdam, 15 juni 1905 – Amsterdam, 28 januari 1968) gevestigd. De Levita was gehuwd met Esther Hamburg (Amsterdam, 19 juli 1903 – Amsterdam, 4 december 1988). Pand werd in november 1946 gesloopt.
In 1917 woonde Mozes Stibbe (Zwolle, – Sobibor, ) op dit adres. Hij had een bedrijf in jute zakken waarvoor hij machine-stoppers zocht. Mozes was van 1898 tot 1930 gehuwd met Sara Stodel (Amsterdam, 9 mei 1870 – Amsterdam, 4 april 1938) en vanaf maart 1940 gehuwd met Sellie Eljon (Amsterdam, – Sobibor, ). Mozes en Sara hadden vier kinderen: Rosalie, Elisabeth (Amsterdam, – ), Elias (Amsterdam, – Mauthausen, ) en Joseph (Amsterdam, – Auschwitz, ).
Hijman Levie Granaat had hier zijn beroemde ijzerhandel.
Oudeschans 14 – Jacob Hollander
Jacob Hollander (Zutphen, 15 augustus 1851) werd op 15 augustus 1921 70 jaar oud en zijn receptie werd op dit adres gevierd. De advertentie was geplaatst door zijn vrouw Lizette Hollander-Levie (Doesburg, 18 juli 1849). Het beroep van Jacob was tandarts en likdoornsnijder. Jacob en Lizette kregen elf kinderen en woonden onder andere in Rheden en Deventer.
Oudeschans 15 – Abraham Kesner
Abraham Kesner (Amsterdam, – Szczedrzyk, ) was in 1929 op dit adres gevestigd met een bedrijf. Hij zocht een jongen die hij tot magazijnknecht kon opleiden. Abraham was gehuwd met Rachel Pachter (Amsterdam, – Auschwitz, ) en zij hadden twee zoons, musicus Jack (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Harry Maurits (Amsterdam, – Auschwitz, ).
Oudeschans 23b – zuurinleggerij Franschman
Zuurinleggerij Franschman was tot in de Tweede Wereldoorlog op dit adres gevestigd.
Oudeschans 26-1 – gebroeders Duveen
De gebroeders S. en J. Duveen hadden op dit adres in 1916 een zouterij en drogerij voor huiden en vellen. Ze zochten een flinke meestersknecht. Op 23 januari 1931 overleed op dit adres Hanna Duveen-Kan, op 76-jarige leeftijd. In de advertentie werden haar drie zoons genoemd, Jacob (Amsterdam, 8 januari 1884 – Sobibor, 21 mei 1943), Hartog en Abraham (Amsterdam, 22 maart 1893 – Auschwitz, 7 augustus 1942). Hartog woonde in Londen, Abraham zal waarschijnlijk Sam genoemd zijn.
Oudeschans 30 – Rembrandt prentbriefkaarten
Rembrandt prentbriefkaarten zocht een vrouwelijke kracht in 1964. Het bedrijf was op Joodse feestdagen gesloten!
Oudeschans 36 – Hans Goudsmit
Hans Goudsmit (Henry, Kampen, 9 april 1921 – Menaldumadeel, 19 november 1944) werd op 17 maart 1934 Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Hiervoor werd een advertentie geplaatst door zijn ouders Simon Goudsmit en Sophia Goudsmit-Gosler.
Hans had een broer Abraham (Kampen, 9 juni 1917 – 1 april 1944) en nog een broer, Asser, die de oorlog overleefde, net zoals zijn ouders. Het gezin kwam op 21 augustus 1923 naar Amsterdam en had een slagerij op dit adres. Hans trouwde op 28 juli 1942 met een nicht van moederszijde, Roby Gosler, zij overleefde de oorlog.
Hans was net zoals zijn vader slager. Hij was verzetsstrijder en in Friesland terecht gekomen. Hij werd samen met Jan Johannes Zorn (Leeuwarden, 14 september 1917) en Dirk de Vries (Drachten, 21 juni 1925) op zondag 19 november 1944 standrechtelijk geëxecuteerd op een perceel bouwland aan de Rijksweg onder Menaldum in de gemeente Menaldumerdeel. De bezetter deelde mede dat deze drie personen waren geëxecuteerd omdat er spijkertjes op de weg waren gestrooid. Dat was inderdaad gedaan, maar niet door Hans, Jan en Dirk. Zij zaten, toen dit gedaan werd, opgesloten in het Huis van Bewaring in Leeuwarden.
De executie was een zogenoemde Silbertanne-aktie. Het bevel tot uitvoer voor deze executie werd gegeven door SS Hauptsturmführer Wilhelm Arthur Albrecht aan Untersturmführer in Nachrichtendienst bij de Sicherheitsdienst Theodor Johannes Vogt. De executie werd uitgevoerd door Belgische Nationalisten op bevel van Vogt. Na de executie liet men de lichamen zonder bewaking achter en stelde een officier de burgemeester ter plaatse in kennis.
Jan Zorn werd begraven in Leeuwarden, Dirk de Vries in Drachten en Henry Goudsmit werd begraven op de Nederlands Hervormde begraafplaats te Menaldum, rij 62, nummer 4.
Vogt werd na de oorlog veroordeeld tot 10 jaar gevangenis en uitzetting uit Nederland. Hij was betrokken bij drie executies met 21 slachtoffers.
Albrecht werd na de oorlog veroordeeld tot de doodstraf wegens lastgeving tot de executie van minstens 52 personen; leidinggevende rol bij verscheidene executie-acties; mishandeling van gevangenen en dulden van het mishandelen van gevangenen door ondergeschikten. Het doodvonnis werd voltrokken op 21 maart 1952.
verder
Over deze zaak, en de executie van de drie verzetsmannen, is een proces-verbaal in omloop, getekend door de locoburgemeester van Menaldumadeel. Hans Goudsmit heet op dit proces-verbaal Hans Grudemil. Waarschijnlijk betreft dit de naam die Hans gebruikte en op een vals persoonsbewijs stond. Grudemil is geen Joodse naam, volgens www.joodsmonument.nl is er geen Joodse Grudemil in de oorlog vermoord. De bekendmaking van de burgemeester is hier te zien. Lees verder.
Oudeschans 44 – Maison van Driessel
Maison van Driessel was een dameskapper en op dit adres gevestigd in 1926. Er was tevens een filiaal op de Halvemaansteeg 21.
Oudeschans 44 – Philip Theeboom en Grietje Rooselaar
Op dit adres woonden Philip Theeboom (Amsterdam, 1 juni 1862 – Amsterdam, 14 december 1938) en zijn vrouw Grietje Rooselaar (Amsterdam, 18 september 1859 – Amsterdam, 18 april 1936). Philip had verschillende beroepen, waaronder diamantslijper. Philip en Grietje hadden zes kinderen: Fijtje (Amsterdam, 27 mei 1883 – Amsterdam, 22 december 1912), Marianne (Amsterdam, 17 augustus 1885), Salomon (Amsterdam, 5 februari 1888 – Neukirch, 15 maart 1943), Isaac (Amsterdam, 3 december 1891 – Auschwitz, 31 december 1942), Abraham (Amsterdam, 4 september 1894) en Daniël (Amsterdam, 18 februari 1898 – Bobrek, 24 maart 1943).
In de jaren 30 verhuisden Philip en Grietje uit deze buurt en gingen naar de Transvaalbuurt, waar ze onder andere op de Hofmeyrstraat 12 en de Christiaan de Wetstraat 65 hebben gewoond.
Oudeschans 60 – Sem Carvalho
Op 13 oktober 1912 overleed Sem (Samuel) Carvalho (Amsterdam, 27 april 1876) op dit adres, 36 jaar oud. Hij was een zoon van Isaac Carwalho (Amsterdam, 21 februari 1836) en Esther Bosboom (Amsterdam, 3 december 1845).
Oudeschans 62 – Hartog Spijer
Dit was het geboortehuis van Mr. Hartog Spijer. Zijn vader was Willem Spijer (Amsterdam, 8 januari 1852). Willem was lid van een comité dat een speciale godsdienstviering organiseerde voor Samuel Gordon.
Oudeschans 74 – M. A. Spijer
In 1875 verscheen er een oproep in het Nieuw Israëlietisch Weekblad om een weduwe met kinderen financieel ter zijde te staan. M. A. Spijer was een van de leden van het organiserende comité.
Oudeschans 74-76 – A. & S. Frankfort
Op dit adres was het confectiebedrijf van A. & S. Frankfort gevestigd aan het begin van de vorige eeuw.
Oudeschans 74 – Joodsche Raad Bureau voor de Vertrekkenden, kledingvoorziening en uitgifte kampartikelen
Tijdens de oorlog was hier het Bureau voor de Vertrekkenden, kledingvoorziening en uitgifte kampartikelen van de Joodsche Raad gevestigd.
Oudeschans 78 – Jonas Davids
Jonas Davids woonde hier rond 1907 en beheerde de Nationale Fonds-Handel
Oudeschans 80 – Louis (Levie) Swaab
Louis Swaab (Amsterdam, 10 juli 1842 – Amsterdam, 2 mei 1900) was onderwijzer van beroep en woonde na 1885 op dit adres met zijn echtgenote Leentje Engers (Winschoten, 28 januari 1846 – Amsterdam, 15 januari 1916). Louis en Leentje hadden een groot gezin met de volgende kinderen: Aaltje (Winschoten, 31 juli 1869), Betje (Winschoten, 28 december 1870), Femma (Hilversum, – Auschwitz, ), Mietje (Hilversum, – Auschwitz, ), Samuel (Hilversum, 31 juli 1879), Louis (Hilversum, 26 juni 1881), Michel (Hilversum, – Hamburg, ) en Gonda (Amsterdam, – Sobibor, ). Louis en Leentje namen ook twee pleegkinderen in huis, Marcus Zeldenrust (Amsterdam, 14 december 1879 – Den Haag, 10 januari 1947) en Jannetje Zeldenrust (Amsterdam, 16 januari 1881 – Amsterdam, 27 november 1965).
Oudeschans 80 – A. Melkman
A. Melkman opende op 1 februari 1900 op dit adres een Fröbelschool. Korte tijd later was deze school gevestigd op de Snoekjesgracht.
Oudeschans 80 – E. A. Roos & Zn.
In 1920 later adverteerde E. A. Roos & Zn vanaf dit adres, dit bedrijf verzorgde onder andere loelavs en etrogs.
Oudeschans 82 – M. I. Korper
M. I. Korper was steenhouwer en gaf in 1892 de Oudeschans 82 op als adres. Korper was de opvolger van J. Zwartvoet en het bedrijf was gevestigd op de Valkenburgerstraat 132. In de advertentie gaf hij aan het goedkoopste adres voor grafzerken te zijn, een zerk kostte in die tijd ƒ 39,–.
Oudeschans 85 – D. Vlaar
D. Vlaar was de eigenaar van een kartonnagefabriek in 1906. Het bedrijf was gevestigd op de Binnenkant 50, maar in de advertentie werd aangegeven dat dit voorheen Oudeschans 85 was.
Nieuw Israëlietisch Weekblad, 1 okt 1875, Edele Menschenvrienden, Spijer, nummer 74
ibidem, 12 aug 1892, M I Korper, nummer 82
ibidem, 10 aug 1906, D Vlaar, nummer 85
ibidem. 15 sep 1916, S en J Duveen, nummer 26
ibidem, 12 okt 1917, M Stibbe, nummer 7
ibidem, 3 sep 1920, Roos, nummer 80i
ibidem, 12 aug 1921, Hollander, nummer 14
ibidem, 5 april 1929, Kesner, nummer 15
ibidem, 30 jan 1931, Duveen, nummer 26
ibidem, 9 maart 1934, Goudsmit, nummer 36
ibidem, 20 maart 1964, Rembrandt, nummer 30
ibidem, 8 sep 1926, Maison van Driessel, nummer 44
www.maxvandam.info, lemma Jacob Hollander (geraadpleegd 10 okt 2015)
www.maxvandam.info, lemma Henry Goudsmit (geraadpleegd 10 okt 2015)
www.joodsmonument.nl, lemma Jacob Duveen en Abraham Duveen (geraadpleegd 10 okt 2015)
ibidem, lemma Henry Goudsmit (geraadpleegd 10 okt 2015)
www.stiwotforum.nl, lemma Silbertanne-akties (geraadpleegd 10 oktober 2015)
Berechting van oorlogsmisdadigers in Nederland, (geraadpleegd 10 okt 2015)
www.wikipedia.nl, lemma Oudeschans, geschiedenis (geraadpleegd 10 okt 2015)
www.communityjoodsmonument.nl, lemma Roby Gosler (geraadpleegd 10 okt 2015)
Pieper – Theeboom, Henny, adres Philip en Grietje Theeboom, nummer 44
Stadsarchief Amsterdam, gezinskaart Philip Theeboom
Slicht, Frits, Eten bij opa en oma Theeboom op www.geheugenvanoost.nl (geraadpleegd 11 okt 2015)
www.levie-kanes.com, lemma Grietje Rooselaar (geraadpleegd 11 okt 2015)
met dank aan Yvonne van Dulst, familie van Jan Zorn, voor bekendmaking executie, nummer 36
Stadsarchief Amsterdam, Louis Swaab, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2021.
Abraham Kesner, Stadsarchief Amsterdam, Gezinskaarten, archiefnummer 5422, inventarisnummer 737.
Oudeschans 3, Stadsarchief Amsterdam, Woningkaarten, archiefnummer 5445, inventarisnummer 262.
Adolf Jacobus de Levita, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1609.
jonas Davids, De joodsche wachter. 26 april 1907. Geraadpleegd op Delpher op 06-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005432037:00001.
Isaac Carwalho, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1864-1874, archiefnummer 5000, inventarisnummer 1037.
Isaac Carwalho, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2454.
Sem Carvalho, De Joodsche kroniek. 18 oktober 1912. Geraadpleegd op Delpher op 06-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005793034:00001.
Willem Spijer, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2021.
Oudeschans 1890, Congresbibliotheek Verenigde Staten, uitsnede, wikimedia commons, www.wikipedia.pt.
Original image: Photochrom print Reproduction number: LC-DIG-ppmsc-05779 from Library of Congress , Prints and Photographs Division. Esta image está disponível na Divisão de Impressos e Fotografias da Biblioteca do Congresso dos Estados Unidos sob o número de identificação digital ppmsc.05779 . Esta marcação não indica o status de direito autoral da obra aqui mostrada. Uma marcação normal de direitos autorais ainda é necessária. Veja Commons: Licenciamento para mais informações
6 mei 2016
21 juli 2024