Op de Nieuwe Keizersgracht 104 – 114 was het Nederlands-Israëlitisch Ziekenhuis (NIZ) gevestigd. Het ziekenhuis werd opgericht in 1804. Vanaf 1882 werd het pand aan de Nieuwe Keizersgracht in gebruik genomen. Op 13 augustus 1943 werd het ziekenhuis ‘ontruimd’, de patiënten en personeel werden deels gedeporteerd, deels naar andere locaties overgebracht.
Al voor de opening van het ziekenhuis werd de Nieuwe Keizersgracht 110 gebruikt door een Joodse instelling. In 1878 was het Nederlands-Israëlitisch Armbestuur er gevestigd. Er was hier tevens, sinds 31 juli 1833, een Nederlands-Israëlitisch oude mannen- en vrouwenhuis gevestigd en drie pakhuizen. In 1898 zorgde de toenmalige voorzitter van het Armbestuur, de heer Amandus May (Hamburg, 22 april 1843 – Amsterdam, 8 november 1913), dat nummer 112 kon worden aangekocht. In mei 1911 schonk zijn zus, Sophie Rosenthal – May (Hamburg, 26 juli 1838 – Noordwijk aan Zee, 4 augustus 1921), nummer 114 aan het armbestuur.
Architect Gosschalk ontwierp een ziekenhuis met plaats voor 92 bedden. Voor een bedrag van ƒ 190.000,- werd het ziekenhuis gebouw door aannemers Staal en Haalmeijer, in 1870 op de 3e Weteringsdwarsstraat gevestigd, omgenummer waarschijnlijk op nummer 30.
Rond 1908 was de capaciteit van het ziekenhuis al verhoogd en konden er 130 tot 140 patiënten worden verpleegd.
Geneesheer-directeur
In 1911 werd gememoreerd dat Dr. Abraham Couvée (Leiden, 25 mei 1857 – Amsterdam, 2 januari 1930) 25 jaar als geneesheer-directeur aan het ziekenhuis verbonden was. Volgens zijn kaart bij de Burgerlijke Stand was hij begonnen in het Krankzinnigen-Instituut. Couvée was gehuwd met Jacoba Arendina Elisabeth Bangert (Amsterdam, 6 maart 1870 – januari 1948). Hij was tevens bestuurslid van het ‘Apeldoornsche Bosch‘. Couvée legde zijn functie op 1 januari 1927 neer, hij was toen 40 jaar aan het ziekenhuis verbonden.
Hierna werd Salomon Kroonenberg (Geertruidenberg, 30 juni 1891 – Amsterdam, 11 december 1961) geneesheer-directeur van de inrichting en hij woonde op de Nieuwe Keizersgracht 98. Kroonenberg was van oorsprong kinderarts en bleef directeur tot 1943. Na de oorlog werd hij tot 1947 geneesheer-directeur van de Joodse Invalide, daarna van het Weesperplein-ziekenhuis. Salomon sprak twaalf talen en was gehuwd met Sebilla Leman (1893-1970).
Nieuwe vleugel
Het ziekenhuis kreeg op 2 mei 1922 een nieuwe vleugel. Volgens het krantenbericht was het niet de eerste keer dat er een uitbreiding was geweest. De plechtigheid voor de nieuwe vleugel werd gehouden in de hal van het Sophie Rosenthal-May zusterhuis. De uitbreiding was nodig door de toename van de Joodse gemeenschap in Amsterdam, die volgens hetzelfde krantenartikel op dat moment zo’n 60.000 zielen telde. Dr. S. J. Philips, voorzitter van het Armbestuur, wees in zijn toespraak op de noodzaak voor dit ziekenhuis. Het was volgens hem essentieel dat er een Joods ziekenhuis was. Het verschil met een niet-Joods ziekenhuis was niet alleen de verstrekking van het koosjere voedsel, maar naast de bereiding ook alles wat er aan voorwaarden was om het voedsel koosjer te houden. Daarnaast was het geloof en het heiligen van sjabbat en feestdagen essentieel. De voorganger van dit ziekenhuis werd, volgens Philips, ingericht op de Rapenburgerstraat. In 1796, dus ten tijde van de gelijkberechtiging voor Joden, kwam het idee voor een eigen ziekenhuis en in 1804 kwam dat plan tot uitvoering. Het ziekenhuis op de Rapenburgerstraat bleek al snel te klein en na zo’n 15 jaar moest naar een nieuwe behuizing worden omgezien. Het voormalige militair hospitaal op het Roeterseiland, aan de Nieuwe Achtergracht, kon voor dit doel worden aangekocht. In 1820 kon het in gebruik worden genomen. Ook dit ziekenhuis werd te klein en in 1833 werd naar een nieuwe locatie gezocht. Er kon een terrein door het Armbestuur aan de Nieuwe Keizersgracht worden gekocht, een terrein dat bekend stond onder de naam ‘Keizerlijke Kolfbaan’.
In eerste instantie werden hoogbejaarde armlastige Joden én krankzinnigen er verpleegd. Snel kwam men tot de conclusie dat de krankzinnigen een eigen locatie nodig hadden, en een aangrenzend terrein dat bekend stond als het Schild van Turnhout werd ervoor aangekocht. Hier kwam het Mannen- en Vrouwen Krankzinnigengesticht.
Ruimtegebrek bleef het grootste probleem en de aan de achterzijde gelegen panden aan de Nieuwe Kerkstraat werden aangekocht. Op 17 april 1837 werd daar door Tobias Boas jr. de eerste steen gelegd voor het Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis, het gebouw aan de Nieuwe Keizersgracht werd nu alleen bestemd voor oude lieden en de synagoge van de instelling. Dit ziekenhuis deed 44 jaar lang dienst, tot 1881. Toen kwamen de plannen voor de bouw van het ziekenhuis aan de Nieuwe Keizersgracht dat in 1882 werd geopend.
Ook in 1923 werd een deel van het ziekenhuis vernieuwd, erna was er plaats voor 250 patiënten.
Uitbreiding 1928/1929
In 1928 bleek er wederom een uitbreiding noodzakelijk en hiervoor werd architect Jacobus S. Baars (1886 – 1956) aangetrokken. Op 10 november 1929 kon de eerste steen worden gelegd door Hans Philips (vermoedelijk Hans Simon Philips; Den Bosch, 17 juni 1920 – Auschwitz, 24 januari 1944), kleinzoon van dhr. S. J. Philips, de eerder genoemde voorzitter van het Nederlands-Israëlitisch Armbestuur. Om de bouw mogelijk te maken werden twee pakhuizen die aan het ziekenhuis grensden afgebroken. Verder besloot men ook de ambtswoning, die grensde aan het zusterhuis, af te breken om daar een nieuwe ambtswoning in de stijl van het ziekenhuis te bouwen.
Tijdens het leggen van de eerste steen op zondag 10 november 1929 waren vele hoogwaardigheidsbekleders aanwezig. Uiteraard de voorzitter van het armbestuur en de grootvader van Hans Philips, Simon Jacobus Philips (Amsterdam, 10 september 1856 – Amsterdam, 4 april 1934), voorzitter van de Kerkenraad A. Asscher, rabbijnen Sarlouis, De Lange, Coppenhagen, de artsen Schaap, Pimentel, Hausdorf en Kronenberg en vele anderen.
Op 3 juli 1931 kon de nieuwe vleugel door belangstellenden worden bekeken. Door de uitbreiding konden zestig patiënten extra worden opgenomen. Na de uitbreiding zag het ziekenhuis er uit als op nevenstaande foto.
Zusterhuis
Het Zusterhuis, dat nog steeds op de Nieuwe Keizersgracht te zien is, werd in 1914 – 1915 gebouwd naar een ontwerp van de architect Harry Elte door de aannemers Lutger en Lotgering. Op 13 augustus 1914 ging de eerste paal de grond in; op 1 oktober 1914 werd de eerste steen gelegd door de kleindochter van Sophie Rosenthal – May, Marie Sophie Nathusius (Amsterdam, 19 juni 1906 – Haarlem, 23 januari 2002). Het toezicht op de bouw werd verricht door architect Greiner. Het gebouw voorzag in een bewoning door 70 bewoners. Op het platte dak was een dakterras aangebracht ten behoeve van de patiënten van het ernaast gelegen ziekenhuis.
Het besluit om het zusterhuis te bouwen werd in 1911 al genomen. De financiering van het zusterhuis was moeilijk, en het Nieuw Israëlietisch Weekblad van 27 maart 1914 schreef hierover:
‘Sinds een aantal jaren koestert het N. I. Armbestuur den wensch, om voor een betere huisvesting der zusters, welke de aan zijne zorgen toevertrouwde zieken verplegen, zorg te dragen. Finantieele nooden evenwel beletten dit plan tot uitvoering te brengen. Thans durft het N. I. A. tot den bouw van een zusterhuis over te gaan, dank zij het feit, dat mevrouw Barones de Rosenthal, eere-regentes van het N. I. A., een niet onaanzienlijk gedeelte van de bouwkosten aan het N. I. A. geschonken heeft. Reeds vroeger werd door H.Ed. een gedeelte der voor den bouw benoodigde terreinen aangekocht. Als blijvende herinnering aan de edele schenkster zal het zusterhuis den naam dragen van Sophia Rosenthal—May zusterhuis. Alle voor den bouw benoodigde middelen, heeft het N. I. A. niet; wellicht zal deze mededeeling velen tot schenkingen aansporen. Het zusterhuis zal ontworpen worden door den architect H. Elte Phz. en zal verrijzen aan de Nieuwe Keizersgracht naast het N. I. Ziekenhuis.’
Op 9 november 1915 werd het zusterhuis voor het eerst getoond aan het publiek door het Armbestuur. Het was een gelegenheid zonder festiviteiten daar bestuurder notaris Julius Compris (Zutphen, 27 juli 1862 – november 1915) kort voor deze datum was overleden.
Meer over het zusterhuis op deze pagina.
Bernard Gaarkeuken
Een advertentie die regelmatig in de kranten verscheen was die van Bernard Gaarkeuken (Rotterdam, 3 februari 1873 – Amsterdam, 20 februari 1936). Hij was vanaf 5 juni 1916 waker van het ziekenhuis en woonde op de Nieuwe Kerkstraat 135.
Documentaire
Over de laatste periode van het ziekenhuis is de documentaire ‘Hier kan me niets gebeuren’ gemaakt, hier te zien.
bron:
armbestuur, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 11-10-1878, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 19-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871980:mpeg21:p002.
bouw, “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 14-07-1882, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 19-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860870:mpeg21:p002.
Oude mannen en vrouwenhuis, Binnenland.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 04-12-1908, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 19-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000574046:mpeg21:p00005.
Dr. A. COUVEE.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 03-11-1911, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 19-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859353:mpeg21:p002
De bouw van een Zusterhuis,. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 27-03-1914, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 19-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860303:mpeg21:p006.
Financiering zusterhuis, BINNENLAND.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 27-03-1914, p. 13. Geraadpleegd op Delpher op 20-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860303:mpeg21:p013.
Bouw zusterhuis, Binnenland.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 12-11-1915, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 21-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000569040:mpeg21:p00005.
Philips, Het Ned. Isr. Ziekenhuis. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 05-05-1922, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000584062:mpeg21:p00001.
Bernard Gaarkeuken, Stadsarchief Amsterdam, Bijzondere registers, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2552.
Gaarkeuken, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 22-09-1922, p. 14. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000584082:mpeg21:p00014.
Bernard Gaarkeuken, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 28-02-1936, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871447:mpeg21:p006.
STADSNIEUWS Opening van het vernieuwde Nederl. Israel. Zlekenhuis.. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 06-04-1923, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874098:mpeg21:p005.
Couvée, NEEMT AFSCHEID VAN ZIJN GESTICHTEN.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 05-11-1926, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000585087:mpeg21:p00002.
Kroonenberg, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 25-03-1927, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858170:mpeg21:p007.
uitbreiding 1929, LAATSTE BERICHTEN. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 27-01-1928, p. 12. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000579047:mpeg21:p00012.
Ambtswoning, Stadsnieuws.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 01-02-1929, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000578005:mpeg21:p00002.
Eerste steenlegging voor de nieuwe vleugel van het Ned. Isr. Ziekenhuis aan de Nieuwe Keizersgracht.. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 15-11-1929, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000578046:mpeg21:p00006.
Nieuwe vleugel, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 26-06-1931, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874706:mpeg21:p004.
Illustratie:
Gaarkeuken, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 22-09-1922, p. 14. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000584082:mpeg21:p00014.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Dr. Abraham Couvee (1857-1930), Directeur Nederlands Israelitisch Ziekenhuis. Vereenigde Fotobureaux N.V. januari 1930. Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto’s, OSIM00006001775.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Nieuwe Keizersgracht 104-114, Nederlands-Israëlitisch Ziekenhuis. Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto’s. OSIM00003001908.
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Nieuwe Keizersgracht 96-110. Nederlands-Israëlitisch Oude Mannen en Vrouwen Ziekenhuis. Eerste steenlegging voor uitbreiding door Hans Philips, kleinzoon van dhr. S.J. Philips, voorzitter van het Nederlands-Israëlitisch Armbestuur. Vereenigde Fotobureaux N.V. november 1929. OSIM00003001911.
ziekenzaaltje, Een dubbel jubileum in de Centr. Comm. – Nieuwe Vleugel Nederl. Israël. Ziekenhuis. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 03-07-1931, p. 16. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874707:mpeg21:p016
DOCTOR S. J. PHILIPS. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 05-04-1934, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 22-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000581058:mpeg21:p00003.
gepubliceerd:
22 juni 2022
laatst bijgewerkt:
4 juni 2024