Het Merwedeplein is ongeveer het hart van de Rivierenbuurt en is overbekend geworden door de woonplaats van het gezin van Otto Frank. Maar zij waren niet de enige Joodse gezinnen aan dit plein en in deze buurt. Naast de vele Nederlands-Joodse gezinnen woonden volgens een lijst uit 1941 163 buitenlandse Joden op dit plein, voor een groot deel Duitse vluchtelingen.
Geschiedenis
Vanaf 1921 is begonnen met de bebouwing van dit gebied. Er was een flink stuk grond onteigend en dit werd in erfpacht uitgegeven aan Amstels Bouwvereniging. Deze organisatie bouwde tot aan 1925 1739 kleine en gebrekkige woningen. Zestien participanten van de vereniging konden hun verplichtingen niet nakomen en de gemeente kocht hun bezit. Daarmee verwierf zij een aanzienlijk deel van de Rivierenbuurt.
Daar kwamen woningen die veelal in de stijl van de Amsterdamse School werden gebouwd.
Vanaf de jaren dertig vestigden veel Joodse bewoners zich in deze buurt, vaak afkomstig uit de middenklasse. De huur van de woningen was in verhouding vrij hoog, en daarom had men een groter inkomen nodig om deze woningen te kunnen huren. Vanaf 1933 kwamen ook Duits-Joodse vluchtelingen naar deze buurt en in 1940 woonden 40% van de Amsterdamse Joden in de Rivierenbuurt. Over het Merwedeplein is in 2019 een compleet werd verschenen, Anne Frank was niet alleen, het Merwedeplein 1933 – 1945 (Amsterdam 2019). Dit boek is aan te raden voor een gedetailleerde geschiedenis over deze buurt.
Merwedeplein 8-2 – familie Hamburger
In februari 1943 kon men hier rug- en slaapzakken, wanten, capuchons, lumberjacks en petten aanschaffen. Hermann Alexander Hamburger (Hindenburg, 6 februari 1897 – 1975) was expediteur van beroep en kwam in 1939 naar Amsterdam met zijn niet-Joodse vrouw Helene Marie Elisabeth Lippik (Kattowitz, 26 april 1899) en hun zoon Klaus Adalbert. Wegens zijn gemengde huwelijk was Hermann gesperrt, volgens de kaart van de Joodsche Raad. Bij hun aankomst in Amsterdam verbleven zij eerst een periode in de quarantaine-inrichting op de Zeeburgerdijk 321.
In 1959 komt er een Klaus Adalbert Hamburger voor in New York, waar hij met een Rosa Stier trouwt.
Merwedeplein 13-1 – gezin Hanemann-Kelemen
Mau (Moses) Hanemann (Memel, 14 februari 1899) woonde hier met zijn vrouw Gerty (Gertrud) Kelemen (Wenen, 2 april 1909) tijdens de oorlog.
Merwedeplein 13-3 – kousenkliniek ‘Laddervast’
E. Löwenstein had vanaf dit adres in mei 1942 een reparatiebedrijf voor kousen. Else Löwenstein – Goldberg werd in Herford op 11 augustus 1893 geboren en werd vermoord in Sobibor op 9 juli 1943, samen met haar man Hugo Löwenstein (Enger, 4 september 1893) en dochter Emmi Renate (Herford, 7 februari 1925).
Merwedeplein 17hs – Franziska Heilbron – Fröhlich
Er is niet veel over Franziska te vinden op Nederlandse websites. ‘Gezinsverband kon niet worden gereconstrueerd’. Maar alleen haar naam al vertelt dat Franziska Fröhlich getrouwd was met een heer Heilbron. Wat is er wel te vinden?
Franziska werd in Mainz op Franziska en Simon kregen drie kinderen; Ilse (1900), Martin Philip (1903) en Alice (1907). In 1920 overleed Simon aan tuberculose.
Franziska nam de zaak over, niet veel later kwam haar zoon Martin Philip in de zaak helpen. In 1934 vluchtte hij naar Parijs, gevolgd in 1936 door Alice. Franziska bleef in de buurt wonen van haar dochter Ilse, die inmiddels getrouwd was met Bernard Karlsberg en drie kinderen had. Bernard was lid van de Communistische Partij en Franziska vond in een krant een oproep voor zijn arrestatie. Op 25 januari 1935 vluchtte Bernard per trein naar Basel. Ilse volgde hem, hun drie kinderen waren al in Zwitserland. In 1936 verkochte Franziska de zaak en begon met de voorbereidingen om Duitsland te verlaten. In 1939 vluchtte Franziska naar haar dochter Ilse, die inmiddels in Amsterdam woonde. Ze dacht veilig te zijn in Amsterdam.
Bij de inval in Nederland ging Bernard in de onderduik, Ilse en de kinderen werden gearresteerd en overgebracht naar Hamburg waar ze als gijzelaar dienden. De nazi’s wilden haar man gevangen nemen. Franziska ging van adres naar adres in Amsterdam en werd op 20 juni 1943 geregistreerd in Westerbork, waar ze in Barak 71 terecht kwam. Op 13 juli 1943 werd Franziska gedeporteerd naar Sobibor, waar ze op
Merwedeplein 23 – Herbert Lewysohn
Op dit adres woonde de cabaretier Herbert Lewysohn.
Merwedeplein 29-1 – Alfred Richard Proskauer en Elize Nanetha Leefsma
Freddy Proskauer (Kassel, – Polen, ) en Nanny Leefsma (Amsterdam, 26 juli 1910 – Amsterdam, 8 november 1996) zouden volgens de advertentie in Het Joodsche Weekblad van 24 juli 1942 na hun huwelijk op de Biesboschstraat 14-2 gaan wonen. Op 17 maart 1943 werden ze op dit adres ingeschreven en ze verhuisden op 12 mei 1943 naar de President Steynstraat 5-3. Een week nadat de annonce verscheen kwam er een rectificatie, de Biesboschstraat 14-2 was het toekomstige adres van Herbert Loeb en Erna Leefsma.
Merwedeplein 31-3 – familie Goslar
Vanaf 13 februari 1934 woont op dit adres de familie Goslar.
Merwedeplein 37-2 – familie Frank
Op dit adres woonde Otto Frank met zijn vrouw Edith en hun dochters Margot en Anne.
Merwedeplein 39 – Herman de Haan
Herman de Haan (Hilversum, – Auschwitz, ) voerde in 1932 het secretariaat van het hoofdbestuur van de Nederlandse Mizrachie en hij woonde op dit adres. Herman was gehuwd met Hanna Kanter (Amsterdam, – Auschwitz, ) en zij hadden twee kinderen; Mirjam en Awraham. Herman werkte tijdens de oorlog bij de Joodsche Raad en was medewerker bij de sociale zaken. De kinderen overleefden de oorlog. Het gezin woonde aan het begin van de oorlog op de Joubertstraat 4-2.
Merwedeplein 43hs – Kousen Jacob
De familie Jacob adverteerde in 1942 met nevenstaande advertentie in Het Joodsche Weekblad. Hier woonden Rudolf Jacob (Schmalkalden, – Mauthausen, ), een broer Ludwig Jacob (1923) en een weduwe Jacob – Strelitz. Ludwig was op 16-jarige leeftijd met een kindertransport naar Nederland gekomen.
Merwedeplein 44 – familie Geiringer
De familie Geiringer woonde op dit adres, en werden verraden.
Merwedeplein 52 – drogisterij en fotohandel v/h De Leeuw
Deze zaak was in 1939 op dit adres gevestigd.
Merwedeplein 53 – kruidenier Salomon Cardozo
Kruidenier Salomon Cardozo (Amsterdam, – Midden-Europa,
Merwedeplein 53 – districtsbureau Joodsche Raad
Het districtsbureau van de Joodsche Raad was in 1943 op dit adres gevestigd.
Merwedeplein 57-1 – Bernard (Yisaschar) Asscher
Bernard Asscher (Amsterdam, 30 maart 1924 – Beer Sjeva, 18 maart 2012) vierde op 13 maart 1937 zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Bernard, later leraar en schrijver, was een zoon van Louis Asscher (Amsterdam, 3 september 1885 – Schipkau, 19 april 1945) en Louise van Gelder (Amsterdam, 8 maart 1899 – Mühlberg, 10 mei 1945).
Merwedeplein 59 – Ben Ali Libi
Op nummer 59 woonde, vanaf 1940, Michel Velleman, oftewel Ben Ali Libi, goochelaar. Op 15 juli 2021 werden er Stolpersteine voor het gezin Velleman op dit adres geplaatst.
bron:
gezinskaart stadsarchief Amsterdam familie Goslar
wikipedia, geschiedenis buurt.
“laddervast”. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 21-05-1942. Geraadpleegd op Delpher op 02-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318319:mpeg21:a0087
“Advertentie Cardozo”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1930/05/02 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874414:mpeg21:p004
“PORTUGEESCHE GODSDIENST-OEFENING IN ZUID”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1939/03/10 00:00:00, p. 16. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874666:mpeg21:p016.
Ursula Erler, Franziska Heilbron (née Fröhlich) * 1877,Oderfelder Straße 23 (vormals Nr. 25) (Eimsbüttel, Harvestehude), https://www.stolpersteine-hamburg.de/index.php?MAIN_ID=7&BIO_ID=3499 (geraadpleegd 16 juli 2022).
Franzika Fröhlich, kaart Joodsche Raad via Arolsen Archives, 130304280 – Franziska HEILBRON FRÖHLICH.
H. de Haan, De joodsche wachter; halfmaandelijksch orgaan voor Groot-Nederlands jodendom, jrg 28, 1932, no 51, 23-12-1932. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005443103:00001.
Herman de Haan, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 299.
Bernard Asscher, De joodsche wachter; halfmaandelijksch orgaan voor Groot-Nederlands jodendom, jrg 33, 1937, no 10, 05-03-1937. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005446062:00001.
Drogisterij De Leeuw, De Joodsche middenstander; algemeen Joodsch tijdschrift, jrg 8, 1939, no 20, 09-06-1939. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005673021:00001.
Kousen Jacob, Het Joodsche weekblad; uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam, jrg 1, 1942, no 39, 02-01-1942. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA16:020994039:00001.
Hamburger, Het Joodsche weekblad; uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam, jrg 2, 1943, no 45, 12-02-1943. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA16:020995044:00001.
Joodsche Raad, Het Joodsche weekblad; uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam, jrg 3, 1943, no 20, 20-08-1943. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA16:020995069:00001.
Klaus Adalbert Hamburger, https://sortedbyname.com/letter_s/s266033.html.
Hermann Alexander Hamburger,Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 309.
Hermann Alexander Hamburger, kaart Joodsche Raad via Arolsen Archives, 130301757 – Hermann HAMBURGER.
Merwedeplein 43hs, Stadsarchief Amsterdam, Woningkaarten, archiefnummer 5445, inventarisnummer 230.
Proskauer,”Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 24-07-1942, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 03-12-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318328:mpeg21:p005.
Herbert Loeb, Familiebericht. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 31-07-1942, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 03-12-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318329:mpeg21:p005.
illustratie:
“laddervast”. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 21-05-1942. Geraadpleegd op Delpher op 02-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318319:mpeg21:a0087.
“Advertentie Cardozo”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1930/05/02 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 30-11-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874414:mpeg21:p004.
Drogisterij De Leeuw, De Joodsche middenstander; algemeen Joodsch tijdschrift, jrg 8, 1939, no 20, 09-06-1939. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005673021:00001.
Kousen Jacob, Het Joodsche weekblad; uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam, jrg 1, 1942, no 39, 02-01-1942. Geraadpleegd op Delpher op 16-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA16:020994039:00001.
Proskauer,”Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 24-07-1942, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 03-12-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318328:mpeg21:p005.
gepubliceerd:
5 mei 2016
laatst bijgewerkt:
3 december 2024