Louis Lamm was een van de vele Joden die een veilig heenkomen zochten in Nederland toen ze voor het nazisme vluchtten. Hij kwam in Amsterdam terecht en nam zijn oude beroep op, dat van boekhandelaar. Hij vond voor zijn nering een mooie centrale locatie in de stad, op de Amstel 3, en vestigde daar een van de grootste Joodse antiquariaten van Europa.
Louis Lamm werd geboren als Yehuda Lamm in Wittelshoven in Beieren op 12 december 1871. Hij trouwde in 1905 met Julia Pinczalver, geboren op 9 april 1880 in Sandowicz in Duitsland. Julia overleed op 8 december 1940 in Amsterdam.
Louis en Julia kregen drie kinderen:
Hannah, in 1907. Zij trouwde in 1929 met Chaim Gershon Schnerb en ging in 1929 naar het Britse Mandaatgebied Palestina,
Heinrich Ismar (Berlijn, 2 juni 1909). Hij trouwde met Cecilia Hanna Leefsma (Hengelo, 25 juni 1912) en zij gingen naar Petach Tikwa, Palestina, op 7 januari 1936) en kregen daar drie dochters, en
Ruth Fanny (Berlijn, 29 oktober 1911 – Auschwitz, 19 november 1943). Het gezin behoorde tot een orthodoxe gemeenschap ‘Adass Jisroel,’ en Lamm was daar een vooraanstaand lid.
Louis kreeg zijn vakopleiding bij het antiquariaat en uitgeverij van A. J. Hofmann in Frankfurt, gespecialiseerd in Judaïca en Hebraïca. Daar werd het talent van Louis onderkend en Louis moest tijdens zijn opleiding beloven dat hij geen uitgeverij zou beginnen binnen 500 km van Frankfurt. In 1900 ging Louis naar Berlijn en vestigde daar een onderneming, bestaande uit een boekhandel (1903) en tevens een uitgeverij (1906). De uitgeverij van Lamm herdrukte een aantal Joodse wetenschappelijk werken uit de middeleeuwen en uit de negentiende eeuw. Dat maakte het voor onderzoekers die minder geld hadden mogelijk om deze werken te bestuderen. Zelf schreef hij een aantal studies over de Joodse gemeenten in Duitsland. De uitgeverij van Lamm draaide goed en ook zijn boekhandel werd geroemd in Berlijn en ver daarbuiten.
Al snel na de machtsovername door de nazi’s besloot Louis dat hij niet in Berlijn kon blijven. ‘We kunnen hier niet blijven’, meldde hij nadat hij op straat was geslagen omdat hij Jood was. Een van zijn kinderen was al vertrokken naar het Britse Mandaatgebied Palestina, de tweede ging in 1936, maar Lamm volgde hen niet, deels vanwege het klimaat, deels omdat volgens hem niemand daar geld had om boeken te kopen. Eind 1933 vliuchtte Lamm met zijn in Judaïca gespecialiseerde antiquariaat en bibliotheek die gevestigd was op de Neure Friedrichstraße 61-63 (nu Littenstraße) in Berlijn naar Amsterdam. Het kort nadat Hitler gekozen werd tot Rijkskanselier en het antisemitisme steeds duidelijker werd. Lamm was met zijn specifieke bedrijf een makkelijk doelwit.
In Amsterdam
In Amsterdam kwam het gezin Lamm terecht op de Amstel 3, in het linkerhuis van een prachtig, in 1880, gebouwd complex. Op dat adres vestigde Louis zijn zaak weer en het bedrijf werd ook in Amsterdam succesvol. Hij nam een belangrijke positie in binnen de Joodse gemeenschap van Amsterdam en het Joods Historisch Museum, dat op 23 mei 1930 werd opgericht en op de bovenverdieping van De Waag zat, kocht in de jaren dertig veel Joods-religieuze voorwerpen van Lamm aan. Zijn roem in Nederland was zo groot dat er ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag een artikel aan hem werd gewijd onder de titel ‘Louis Lamm zeventig jaar’.
De kinderen
Dochter Hanna, die in Berlijn al getrouwd was met Chaim Schnerb en al twee kinderen had, had in 1929 alijah gemaakt. Al zeer kort na de komst naar Nederland, in 1934, verloofde zoon Heinrich zich met Cecilia Leefsma. Ze trouwden en maakte in 1936 alija. In Israël kregen Cécilia en Heini drie dochters.
Heinrich is na zijn alijah nooit meer terug geweest in Nederland. Hij maakte zich echter zorgen om zijn zus Ruth en zijn vader en heeft, blijkens documenten van het Rode Kruis en het verhaal van zijn dochters, geprobeerd om Louis en Ruth te redden. Door communicatieproblemen tussen het Internationale Rode Kruis en het Duitse Rode Kruis is dat fout gelopen en werden Ruth en Louis op 19 november 1943 in Auschwitz vermoord. Zij zaten in het 81e transport dat op 16 november 1943 Westerbork verliet met 995 mensen.
Louis Lamm zeventig jaar
Het Joodsche Weekblad, 5 december 1941: ‘Louis Lamm, een bij de vrienden van het Joodsche boek, vooral onder hen, die vroeger in Duitschland woonden, bekende persoonlijkheid, wordt op 12 December a.s. zeventig jaar. In 1900 kwam de heer Lamm, die uit Wittelshofen geboortig is, naar Berlijn, waar hij een al spoedig in de Joodsche kringen aldaar bekende boekhandel en uitgeverij vestigde, terwijl hij zelf ook nog tijd wist te vinden tot publicistisch werk.
Zeer bekend waren zijn catalogi over zijn antiquariaat. Hij was tal van jaren medewerker aan het „Monatschrift” uit Breslau, aan “Der Israëliet”, het “Hamburger Familienblatt” en het “Zeitschrift für Familienkunde”. Bijzonder voelde hij zich aangetrokken tot de bestudering van de geschiedenis der Joodsche gemeenten in zijn geboorteland waarover hij een aantal studies schreef (Buttenwiesen, 1902; Laningen, 1915; Oettingen, 1930). Vele populaire brochures verschenen in zijn uitgeverij. In 1913 bijvoorbeeld gaf hij een brochure van Tänzer-Göppingen uit tegen het gemengde huwelijk. In 1916 verscheen zijn „Verzeichnis jüdischer Kriegsschriften”. Zijn uitgeverij deed een aantal waardevolle overdrukken het licht zien van Joodsche wetenschappelijke werken uit de middeleeuwen en uit de negentiende eeuw, waardoor onderzoekers niet smalle beurzen, die alleen op den inhoud der werken en niet op de uitvoering waarde legden, toegang kregen tot deze boeken, die zij anders niet in hun bezit zouden kunnen krijgen.
Een man, aan wien het Joodsche boek veel te danken hééft, bereikt den leeftijd der sterken. Moge hij nog vele jaren zijn liefde aan het Joodsche boek kunnen schenken’.
Lees meer over een karaf van het gezin Lamm die terugkeerde naar de nabestaanden.
Lees meer over het leggen van de Stolpersteinen voor Julia en Louis op 17 december 2021
bron:
www.maxvandam.info, lemma Louis Lamm
De heer Louis Lamm zeventig jaar. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 05-12-1941, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 15-12-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318184:mpeg21:p007
kaart Joodsche Raad Louis Lamm via Arolsen Archives, 130326720
met dank aan Max van Dam
Gad Freudenthal, Louis Lamm (1871–1943): A Short Biography of a Dedicated Judaica Publisher and Bookseller, Zutot 14 (2017) 125-132
illustratie:
De heer Louis Lamm zeventig jaar. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 05-12-1941, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 15-12-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318184:mpeg21:p007
ibidem, 10 okt 1941,familiebericht geboorte Jachet
Nieuw Israëlietisch weekblad, 20 april 1934, verloving
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank, Amstel 3-7 (ged.), Nummering loopt vlnr. t/m nummer 7 gedeeltelijk. Stadsarchief Amsterdam beeldbank Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: foto’s. november 1954. 010009003199
gepubliceerd:
27 april 2016
Laatst bijgewerkt:
20 december 2021