Een beetje achteraf weggestopt in een smalle Haarlemse straat staat een pand met de afmetingen en uitstraling van een stadspaleis: het Joodse Gemeentegebouw uit 1887. In zijn hoogtijdagen genoot het zelfs landelijk grote faam. In 2020 besloot de gemeente Haarlem haar kroonjuweel van het Joodse erfgoed aan Stadsherstel te verkopen en in oktober 2022 ondertekenden beide partijen het koopcontract. Nu is het traject van vergunningverlening en fondsenwerving gaande, waarna het pand aan Stadsherstel opgeleverd zal worden. Na de restauratie zal de geschiedenis van het Joodse leven in Haarlem op verschillende manieren herleven in dit pand.
Het pand is in 1887 gebouwd voor de Joodse gemeenschap. Toen eind negentiende eeuw de synagoge aan de Lange Begijnestraat te klein werd en onvoldoende ruimte bood voor uitbreiding, werd besloten tot de bouw van een Joods Gemeentegebouw waarin alle met de Joodse gemeenschap verbonden functies en voorzieningen werden samengebracht. Het illustreert de voorspoed van de Nederlands-Israëlitische Gemeente Haarlem in die periode.
Al sinds 1857 was hier, op het terrein van het voormalige Jansklooster, de godsdienstschool gevestigd. Voor het Gemeentegebouw werden de school en de bebouwing op de aangrenzende twee percelen gesloopt. Van deze bebouwing is een kelder uit circa 1650 bewaard gebleven. Deze kelder is stahoogte en heeft gemetselde en gepleisterde graatgewelven, gesteund door een middenpijler.
Architect D. E. L van den Arend (1849 – 1930), zoon van de gemeentearchitect, ontwierp een efficiënt ingedeeld gebouw met een voornaam vormgegeven neoclassicistische / eclectische voorgevel. De door frontons afgesloten, risalerende hoektraveeën en de door een dakkapel geaccentueerde middenas geven het pand de grandeur van een stadspaleis. De smalle Lange Wijngaardstraat doet eigenlijk geen recht aan deze imposante gevel.
Ook het interieur kent een classicistische vormentaal met een houten scheidingswand voorzien van gecanneleerde pilasters tussen de klaslokalen, fraaie stucplafonds met zware kooflijsten met acanthusbladdecoraties en schouwboezems met klassieke gestucte zuiltjes op de hoeken in de grote zalen.
In 1888 werd het gebouw geopend. Op de begane grond bevonden zich twee lokalen van de godsdienstschool die bezocht werd door circa zeventig leerlingen. Daarboven gelegen waren de secretarie, waar men terecht kon voor allerlei administratieve zaken zoals een geboorteaangifte, en twee zalen met uitzonderlijk hoge plafonds en gescheiden door schuifdeuren, zodat ze ook als één grote vergader- of feestruimte gebruikt konden worden. De voorste zaal was de thuisbasis van kerkbestuur en kerkenraad.
Multifunctioneel
Tal van – ook landelijke – Joodse groeperingen en instellingen kwamen hier bijeen voor uiteenlopende gebeurtenissen. Er werden herdenkingen gehouden en feesten en jubilea gevierd, vooraanstaande gemeenteleden werden er gehuldigd en bijeenkomsten werden gehouden. Zo waren er vergaderingen van het Joodse Armbestuur en kwamen hier vrouwenvereniging Bikdei Koudesh en Gemiloeth Chasadiem bijeen, deze laatste nam de verpleging van en zorg voor zieken en stervenden op zich. Rond 1917 was er tevens een koosjer restaurant in het pand gevestigd, van sjochet (ritueel slachter) H. de Vries.
De Joodse gemeente omvatte naast Haarlem onder meer Heemstede, Bloemendaal en Santpoort. Zandvoort kreeg in 1923 een eigen synagoge, die in 1940 werd verwoest. In 1936 werd het Gemeentegebouw bovendien de standplaats van het synagogaal ressort van Noord-Holland, Amsterdam vormde vanaf toen een apart synagogaal ressort.
Ook was in het gebouw een kleine sjoel, waar op weekdagen in de ochtend en avond de synagogediensten werden gehouden en achter het gebouw bevond zich het mikwe, een rituele badinrichting met drie baden (1e, 2e en 3e klasse) waar men zich volgens strikte religieuze voorschriften reinigde.
Ten slotte bood het pand een conciërgewoning. In de Tweede Wereldoorlog was Nathanni Moses Zilversmit (Warsingsfehn, 31 januari 1886 – Auschwitz, 31 augustus 1942) conciërge; daarnaast was hij grafdelver en drager bij genoemde Gemiloeth Chasadiem. Zijn vrouw Minna Zilversmit-Hes (Papenburg, 9 augustus 1890 – Auschwitz, 31 augustus 1942) hield als badvrouw toezicht op het mikwe.
Het Gemeentegebouw was in deze eerste bezettingsjaren een vertrouwd en – schijnbaar – veilig toevluchtsoord toen de Joodse bevolking steeds meer werd buitengesloten van het openbare leven. Hier vond men wat vertier en culturele activiteiten. Er werden een eigen bibliotheek en café ingericht. In de wachtkamer van de mikwe werden douches geïnstalleerd omdat volksbaden verboden terrein werden en toen godsdienstonderwijs verboden werd kwamen in de schoollokalen een kleuter- en fröbelschooltje. Het bureau van de Joodsche Raad werd in het pand gevestigd en de gemeenschap hield er haar laatste vergaderingen vóór de deportaties.
In de nacht van 25 op 26 augustus 1942 volgt een grote deportatie van Haarlemse Joden. Onder hen zijn ook het conciërge-echtpaar en hun jongste dochter Friederika Goud-Zilversmit (Papenburg, 15 augustus 1922 – Auschwitz, 31 augustus 1942), die schoonmaakwerk deed in het gebouw. Een kleine drie weken eerder is zij verloofd met David Goud (Haarlem, 10 augustus 1915 – Midden-Europa, 30 april 1943). Op 27 augustus 1942 trouwen zij in kamp Westerbork, in bijzijn van hun wederzijdse ouders, vier dagen voor het gezin bij aankomst in Auschwitz werd vermoord.
Dochter Emma Zilversmit (Warsingsfehn, 7 april 1919 – Auschwitz, 24 september 1942), die woonde en werkte als kinderjuffrouw in Amsterdam, werd een maand later in Auschwitz vermoord.
bron:
persbericht Stadsarchief Amsterdam, 17 april 2025.
Restaurant, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 13-07-1917, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860514:mpeg21:p003.
illustratie:
Restaurant, Advertentie. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 13-07-1917, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 18-04-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860514:mpeg21:p003.
Eerste Steen, met dank aan Stadsarchief Amsterdam.
gepubliceerd:
18 april 2025
laatst bijgewerkt:
18 april 2025