Dr. Kurt Arthur Zielenziger werd op 21 februari 1890 in Potsdam geboren als zoon van Jacob Julius Zielenziger (overleden 28 mei 1938) en Anna Landsberger (Glogau, ). Kurt had nog een zus Gertrud, die met haar man Richard Fränkel en hun dochters Stephanie en Ellen in september 1933 naar Haifa emigreerden.
Kurt trouwde in 1918 in Charlottenburg met Lily Serafine Weijl (Berlijn, – Tröbitz, ) en werd wetenschappelijk medewerker. Op 6 februari 1920 kregen ze in Berlijn hun zoon Wolfgang Siegfried Erich (Erich, overleden New York, 20 november 2010). Al snel na de machtsovername door de nazi’s in januari 1933 vluchtte het gezin naar Parijs. Kurt was vanwege zijn afkomst in maart 1933 ontslagen als perschef bij het Stedelijk Bureau in Berlijn. In 1934 ging het gezin naar Amsterdam waar ze werden ingeschreven op de Rijnstraat 14-3 en een jaar later gingen ze wonen op de Uiterwaardenstraat 300hs. Na het overlijden van haar man trok Anna bij haar zoon Kurt in.
Het vertrek uit Berlijn verliep voor Anna niet zonder problemen. De nazi’s hadden in 1938 hun grip op de samenleving versterkt en Anna moest haar financiën op een speciale rekening zetten en mocht slechts over RM 500 beschikken. De inboedel die ze naar Nederland wilde meenemen moest ze gedetailleerd opgeven en voor haar vertrek moest ze een ‘Reichsfluchtsteuer’ betalen, een vertrekbelasting. Slechts de helft van haar vermogen bleef daarna over en dat stond op een geblokkeerde rekening bij de Deutschen Golddiskontbank. Nog tijdens de voorbereidingen voor haar vertrek naar Nederland beleefde Anna in Potsdam de Kristallnacht. De synagoge werd vernietigd, Duitse winkels eveneens, Joodse mannen opgepakt en naar het concentratiekamp Sachsenhausen overgebracht.
De politie ging druk op Anna uitoefenen en ze moest van hen zo snel mogelijk vertrekken. In mei 1939 vertrok ze en op dat moment wonen er nog maar 175 Joden in Potsdam. In juni stuurde ze nog een brief naar de beambten in Duitsland toen ze ontdekte dat zilveren bestek uit de verhuiskisten was gestolen. Slechts een jaar leefde Anna zonder de terreur en in 1941 verliezen Duitse Joden in Nederland hun nationaliteit waardoor het vermogen van Anna bij de Deutschen Golddiskontbank aan de Duitse staat vervalt.
Kurt bleef zich bezighouden met de situatie in nazi-Duitsland. In 1938 publiceerde hij na een onderzoek in het Britse tijdschrift Population een overzicht van de emigratie van Duitse Joden in de periode van 1933 – 1937 en kwam toen tot de conclusie dat 135.000 Joden Duitsland al verlaten hadden, waaronder 5000 naar Nederland. Het geboortecijfer van Joden die in Duitsland woonden vertoonde een sterke daling, zonder meer veroorzaakt door de bedreigende politieke situatie. Verder waren er ook 20.000 Joden die geremigreerd waren naar Oost-Europa. Dit waren vooral Joden die nog een Oost-Europese nationaliteit hadden en door het nazi-regime de grens werden overgezet. 43.000 personen waren vertrokken naar het Britse Mandaatgebied Palestina. Op dat moment waren er nog 360.000 Joden in heel Duitsland.
In maart 1938 sprak Zielenziger bij de Joodse Vrouwenraad in Amsterdam. Nadat hij zich daar eerst verontschuldigde vanwege zijn nog gebrekkige Nederlands vertelde hij over de alarmerende situatie van de Joden in Oostenrijk na de Anschluss van 13 maart 1938. Oostenrijk was op die dag een deel van het Duitse Rijk geworden. Hij vertelde over de 170.000 Joodse inwoners van Wenen, waarvan 60.000 op steun waren aangewezen en verwachtte dat de situatie nu voor hen niet zou verbeteren. De lezing had verder het thema van een overzicht van Joden op het Duitse bedrijfsleven. De rol was groot, terwijl er een belangrijk verschil met Nederland was. In Nederland kwam het tot een wettelijke burgerlijke gelijkstelling in 1796, in Duitsland was dat de facto pas in 1918 het geval.
Tijdens de oorlog krijgen Kurt en zijn zoon Erich een aanstelling bij de Joodse Raad. De daarbij behorende Sperre gaf hen en hun familie enige bescherming, maar keer op keer werden groepen van deze ‘vrijstellingen’ ongeldig verklaard. Kurt, zijn vrouw Lily en moeder Anna werden in mei 1943 in Westerbork ingeschreven. Anna is op dat moment al ziek, ze heeft kanker. Ze verblijven een langere periode in Westerbork en Anna overleed daar op 2 november 1943.
In februari 1944 gaan Lily en Kurt op transport naar Bergen-Belsen waar Kurt in juli aan uitputting overleed. Lily bevond zich aan het einde van de oorlog in ‘het verloren transport‘, een trein die dagenlang kris-kras door Duitsland rijdt met gevangenen uit Bergen-Belsen. Ze overleed nadat de trein was bevrijd door de Russen bij Tröbitz.
Erich wist in september 1943 onder te duiken en overleefde in de onderduik de oorlog. Hij vertrok in 1946 uit Nederland en komt met slechts een paar dollar op zak in de Verenigde Staten aan. Hij woonde daar lang in Great Neck, New York en trouwde met Ruth Herrmann, professor aan de Jewish Theological Seminary of America. Ze kregen twee zoons, David en Michael.
bron:
“Dr. Kurt Zielenziger ontslagen.”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1933/03/24 00:00:00, p. 16. Geraadpleegd op Delpher op 06-05-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874822:mpeg21:p016
“LAATSTE BERICHTEN. DE BLIJDE GEBEURTENIS.”. “Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant”. ’s Hertogenbosch, 1938/01/21 00:00:00, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 06-05-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSADB01:000017393:mpeg21:p015
“De Joden in het Duitsche bedrijfsleven”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1938/03/25 00:00:00, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 06-05-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010873002:mpeg21:p010
Stadsarchief Amsterdam, Kurt Zielenziger, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 962
“Familiebericht”. “Het vrije volk”. Amsterdam, 1945/06/22 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 06-05-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000176961:mpeg21:p004
Elke-Vera Kotowski, Salondamen und Frauenzimmer: Selbstemanzipation deutsch-jüdischer Frauen in zwei Jahrhunderten, (Berlin 2016) 63 – 65.
Archiefkaarten Joodse Raad via https://collections.arolsen-archives.org/en/archive/12844759/?p=1&s=kurt%20zielenziger&doc_id=12844759
obituary Erich W. Zielenziger via www.legacy.com
illustratie:
“Familiebericht”. “Het vrije volk”. Amsterdam, 1945/06/22 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 06-05-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000176961:mpeg21:p004
laatst bijgewerkt:
6 mei 2020