In 1938 was Koos Caneel (Veendam, 21 augustus 1909), adjunct-directeur van het Joods jongensweeshuis in Amsterdam. Caneel was van oorsprong leraar en toen op dinsdagochtend 10 februari 1943 zijn weeshuis werd “leeggehaald” ontsnapte Caneel bij toeval; het was zijn vrije ochtend. De kinderen werden via de Borneokade naar Westerbork vervoerd en op de Borneokade heeft Koos nog dertig kinderen uit de trein kunnen halen. Koos had van het transport gehoord en ging na contact met de Joodse Raad naar de kade. De medewerkers van de Joodse Raad kwamen met fietskarren met levensmiddelen naar de trein en de kinderen die uit de trein gesmokkeld werden, werden op de fietskarren gelegd met een dekzeil erover. ’s Avonds vertrok de trein naar Westerbork met de kinderen die niet gered konden worden.
Dat feit was voor hem een traumatische ervaring; een ervaring waar hij de rest van zijn leven ernstig zou bedrukken. Het tekende hem als leraar, hij hield van zijn werk en hij hield van zijn jongens.
Koos was de jongste zoon van Anna Benninga (31 januari 1873 – Veendam, 12 september 1942 – de eerste dag van Rosj Hasjana 5703) en Joseph Caneel (24 januari 1873 – Sobibor, 14 mei 1943). De andere kinderen in het gezin waren Herman (8 april 1901 – Auschwitz, 30 september 1942), Abraham (29 april 1903 – Auschwitz, 11 augustus 1942), Salomon (21 maart 1906 – Langenbielau, 13 februari 1945) en Johanna Kato (3 april 1913 – Auschwitz, 3 september 1943).
Koos was sportief en de eerste keer dat hij in de kranten verscheen is op 11 februari 1922 wanneer hij voor zijn school een hardrijderij rijdt op het sportterrein in Veendam. Het horloge, dat hij toen won, is nog in bezit van zijn zoon Joop Caneel.
In 1922 ging Koos, toen 13 jaar oud, naar Amsterdam om aan het seminarium te gaan studeren. In 1927, Koos is dan 18 jaar, begint hij als leraar en dit feit wordt in juli 1977 in het Nieuw Israëlietisch Weekblad gememoreerd. Het begin van zijn carrière als leraar vond in Amsterdam plaats. Hij werd benoemd aan de Joodse school van de Nederlands Israëlietische Hoofdsynagoge aan de Willem Beukelszstraat in de Watergraafsmeer. Op 24 mei 1934 werd Koos adjunct-directeur van het Nederlands-Israëlietisch Jongensweeshuis. Daar laat hij zijn sporen achter. Samen met de “rode” rabbijn Dr. Meijer de Hond voerde hij een aantal revolutionaire veranderingen in de religieuze opvoeding van de jongens door. Hij zorgde dat de kinderen meer interesse kregen in de diensten. Dit door ze erbij te betrekken en de diensten drastisch in te korten. In deze jaren voor de oorlog veranderden er ook zaken op het persoonlijke vlak, hij verloofde zich op 25 oktober 1936 met Catharina Johanna (Ina) Polak (Amsterdam, 25 oktober 1908). Ina woonde toen op de Nieuwe Kerkstraat 124, Koos op de Plantage Muidergracht 9. Op 16 februari 1938 trouwden Koos en Ina, in 1939 werd hun zoon Joop geboren.
Caneel bleef werkzaam bij het weeshuis tot februari 1943. In de oorlog worden Koos, Ina en Joop verschillende keren opgepakt, maar steeds weten ze te ontsnappen met behulp van de broer van Ina, Philip Polak. Philip werkt samen met de verzetsgroep van acteur Rob de Vries. Na de grote razzia’s duiken Ina en Koos op 25 juni 1943 onder in Woerden bij Flip van Wijnbergen. Hun zoontje Joop werd een dag eerder overgegeven een studentenverzetsgroep en komt na vele tussenstations in december 1943 op een onderduikadres in Aalst (gemeente Zaltbommel) bij de familie Kersten–Exalto. Joop had papieren met de naam van Jopie Cornelissen , slachtoffer van het bombardement op Rotterdam in 1940. Joop blijft de rest va de oorlog bij de familie Kersten- Exalto.
Na de oorlog werd Joop herenigd met zijn ouders in Amsterdam. Koos, Ina en Joop Caneel hebben na de oorlog contact gehouden met de familie Kersten uit Aalst. Joop was iedere vakantie tot ca 1955 in Aalst. In 2016 zijn de heer en mevrouw Kersten en Flip van Wijnbergen postuum geëerd met de titel “Righteous Among the Nations” door Yad Vashem. Ook Piet en Jacoba en Pleunis en Maria van der Zouw uit Woerden, waar Koos en Ina in de laatste twee maanden van de oorlog ondergedoken waren, hebben de titel “Righteous Among the Nations” gekregen. De officiële huldiging vond begin 2017 plaats.
Na de oorlog
Na de oorlog namen Koos en Ina de leiding bij de Rudelsheimstichting in Hilversum. Daar kwamen na de oorlog oorlogsweeskinderen te wonen. Daarna werd Koos voorzanger en leraar van de Joodse gemeente in Bussum. Uiteindelijk wordt Koos landelijk godsdienstleraar en samen met zijn vrouw reizen ze het hele land door om kinderen les te geven.
Koos en Ina maakten grote veranderingen mee in het Joodse onderwijs. Van volle klassen voor de oorlog, waar kinderen 5 tot 7 uur per week onderwezen werden, naar kleine klassen verspreid over het hele land waar kinderen 4 tot 5 kwartier per week les kregen in Hebreeuws, Joodse geschiedenis en Kennis van de Joodse Wet en het Land Israël. Ook de lesmethoden veranderden en de audiovisuele middelen kwamen op aan het einde van zijn carrière. Koos Caneel had daar niets tegen “mits de leerlingen maar goed begeleid worden, anders komt er van dit soort onderwijs niets terecht“. Bij zijn 50-jarige jubileum op 1 januari 1978 was Koos 68 jaar, maar stoppen wilde hij nog niet. Ina Caneel – Polak overleed op 6 november 1992, Koos Caneel overleed op 1 juli 1997.
Een radio-interview met Koos Caneel staat hier.
Terzijde: Leon de Winter heeft les gekregen van Ina voor zijn Bar Mitswah en daarna van Koos Caneel.
Herinneringen aan Koos en Ina Caneel
We kregen in de jaren ’50 wekelijks Joodse les bij meneer en mevrouw Caneel thuis in Bussum. Bijbelse geschiedenis en Iwriet. Onvergetelijke seideravonden en door mevrouw Caneel bedachte toneelstukjes op de feestdagen. Mede door hen een fijne jeugd gehad met een trots gevoel over onze Joodse identiteit. Denk met warmte terug aan beiden – (herinnering HS via Facebook 10 dec 2016).
bron:
Veendam, 10 februari, in “De Noord-Ooster“, 11 februari 1922.
Nieuw Israëlietische Weekblad, 30 oktober 1936, familiebericht verloving
ibidem, 22 juli 1977, K. Caneel reist al kwart eeuw als joods leraar door Nederland
Algemeen Dagblad, 16 feb 1938, aankondigingen
www.tracesofwar.com, lemma In Memoriam – graf familie Caneel (geraadpleegd 21 mei 2016)
Gedenkboek t.g.v. 200 jarig bestaan van het NIJW Megadlé Jethomim, Amsterdam, 1938.
De Joodse Gemeenschap Veendam-Wildervank etc., Groningen 1985, pagina 150: Herinneringen aan een begrafenis
Radio-interview Metropolis op http://www.vpro.nl/metropolis/speel.POMS_VPRO_480167.html (geraadpleegd 21mei 2016)
informatie onderduik Joop Caneel met dank aan Mieke Sanders, beleidsmedewerker monumentenzorg en archeologie Gemeente Zaltbommel
Stadsarchief Amsterdam, archiefkaart Koos Caneel
met dank aan Joop Caneel
Illustratie:
Koos en Ina Caneel (midden) tussen de pupillen van de Rudelsheimstichting in Hilversum (foto uit 1949) van
http://www.100jaarjoodsbussum.nl/7%20biografieen.html (geraadpleegd 21 mei 2016).
foto Ina Caneel en de heer en mevrouw Kersten met dank aan Mieke Sanders
laatst bijgewerkt:
27 september 2019