Een beetje vreemde naam, Koestraat, middenin een stad. De meeste mensen Amsterdammers zullen of dit straatje bij de Nieuwmarkt niet kennen of niet weten waarom het zo heet. In 1450 werd door Arent Moey en Weyn Pieter Ghijbertsdochter een klooster gesticht voor zondige vrouwen die tot inkeer waren gekomen. Dit klooster werd het Maria Magdalena van Bethaniënklooster genoemd, naar Maria Magdalena die in het Nieuwe Testament haar zondige leven vaarwel zegt. Het klooster lag tussen de Stadswallen en de Oudezijds Achterburgwal en in 1551 verkeerde het klooster in zo’n erbarmelijke staat dat een deel van de grond verkocht moest worden en er een weg door het kloosterterrein werd aangelegd. Een van de functies van het klooster was het mesten van de koeien en ossen voor de schuttersmaaltijden en op de plek van deze weg was de stal. Vandaar de naam.
In 1578 volgde de Alteratie van Amsterdam, waarbij de stad overging van Rooms Katholiek naar protestant. De kloosters werden onteigend en de grond werd geschikt gemaakt voor bouwgrond; of (delen van) de kloosters kregen een andere bestemming. Dit schijnbaar onbelangrijke straatje had in 1690 een bekende inwoner, Jan van der Heijden, de in 1637 in Gorinchem geboren glazenier, spiegelfabrikant en kunstschilder. Hij was de uitvinder van de brandspuit (eigenlijk de verbeteraar – er was al een brandspuit. Naast het mechanische deel zorgde hij vooral voor de toepassing van de brandslang, waardoor het water bij de brand terecht kwam). Hij woonde er niet alleen, op nummer 5, hij had er ook zijn brandspuitenfabriek. Jan van der Heijden overleed in 1712.
Verder woonden in de Koestraat de stadsorganist J. P. Sweelinck (na 1590) en de kunstschilder Johannes van der Capelle. Het Blindeninstituut heeft jaren in een huis aan de Koestraat les gegeven. In deze straat werd in 1924 Wim Polak geboren, de latere burgemeester van Amsterdam.
Rond de Koestraat
Dat de Koestraat, in een Joodse buurt en bij de Nieuwmarkt, een levendige straat was ligt voor de hand. De markt op de Nieuwmarkt beperkte zich niet tot dat plein en het plein werd ook onderverdeeld. Zo stond bij de verkoop “soort bij soort”. Op de gracht tussen de Koestraat en de Barndesteeg werden door tuinders van de geestgronden rond Hillegom geneeskrachtige kruiden verkocht. Deze handel leidde onder andere tot de kruidenzaak van Jacob Hooy, gevestigd op de Nieuwmarkt.
De Joodse Koestraat
De handel was door het uitsluiten van de Joodse bevolking bij het lidmaatschap van de gilden een van de beroepen waar men vaak in terecht kwam. De Koestraat ligt op een mooi punt, tussen de handel op de Nieuwmarkt, de synagoges op Uilenburg en rond het Jonas Daniël Meijerplein en nabij de Jodenbreestraat. Vandaar dat vlak voor de oorlog er in deze straat veel Joodse bewoners waren.
De sfeer in deze straat was anders dan nu. Dit gold niet alleen voor deze straat, maar voor deze buurt.
Koestraat 1 – Mozes Nabarro en Betsij Cauveren
In de tijd dat Mozes (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Betsij (Haarlem, – Auschwitz, ) op dit adres woonden hadden ze een marktvergunning voor een plaats ‘over ’t IJ’ waar heren-modeartikelen verkocht werden. Mozes en Betsij woonden ten tijde van de oorlog op de Laing’s Nekstraat 23. Mozes en Betsij hadden twee kinderen, Cato (Amsterdam, – Sobibor, ) en Joseph Emanuel (Amsterdam, – Auschwitz, ).
Koestraat 2 – fabriek J. B. Paerl en Zoon
In 1856 was deze fabriek hier gevestigd.
Koestraat 2 – sigarenfabriek ‘Vuelta’
Deze sigarenfabriek was voor de oorlog van de firma Furskramer, na de oorlog werd hij voortgezet door Salomon Turfkruijer, vermoedelijk tot in de jaren zestig van de vorige eeuw.
Koestraat 3b – Reina Schelvis – Van West en Leendert Schelvis
Op dit adres woonden Reina Schelvis – Van West (Amsterdam, 12 december 1912-Auschwitz, 22 oktober 1942) en Leendert Schelvis (Amsterdam, 9 januari 1906-Auschwitz, 28 februari 1943). Zij waren getrouwd op 14 oktober 1936 in Amsterdam. Op zijn militiekaart staat dat Leendert ‘voorgoed ongeschikt’ was voor militaire dienst. Hij had een marktkaart voor het centrum en ventte met groenten en fruit. Reina werd vermoord in 1942, Leendert in 1943. Voor het huis ligt een struikelsteen voor Reina.
Koestraat 5 – Openbare Lagere School
Op dit adres was in de eerste helft van de vorige eeuw een Openbare Lagere School gevestigd. Tal van jaren was er ook een avondschool in gevestigd die veelvuldig in het Nieuw Israëlietisch Weekblad adverteerde.
Koestraat 6 – slager Schelvis
In 1892 was op dit adres de koosjere slagerij van Schelvis gevestigd. Aaron Schelvis werd in Amsterdam geboren op 9 november 1855. Hij was gehuwd met Sientje Weinperle (Delft, 8 december 1855 – Auschwitz, 12 februari 1943). Aaron overleed in Amsterdam op 23 september 1934.
Koestraat 9 – H. L. Aandacht
In 1902 had H. L. Aandacht op dit adres, 1 hoog, zijn behangers- en stoffeerdersbedrijf. Hartog Levie Aandagt (de tenaamstelling van het bedrijf was in de advertentie anders dan de familienaam) was op 4 juli 1859 in Rotterdam geboren. Hij overleed in Amsterdam op 13 augustus 1941 en was toen bewoner van het Israëlitische Oude Liedengesticht op de Nieuwe Kerkstraat 135. Hartog was gehuwd met Mietje Kaanis (Amsterdam, 25 januari 1864 – Amsterdam, 8 april 1927) en zij hadden drie kinderen.
Koestraat 9 – Alexander Pola
In 1975 kwam hier een bekende bewoner: acteur en tekstschrijver Alexander Pola (Abraham Polak, 1914 – 1992) en zijn vrouw Katja wonen. Pola voelde zich in de Koestraat als een vis in het water: hij deed mee aan activiteiten in de buurt en was een vaste bezoeker van IJssalon Tofani op de hoek van de Kloveniersburgwal 16 en de Koestraat. Op 29 september 1990 trokken Lio Tofani en echtgenote Truus zich terug uit de zaak, ter gelegenheid waarvan Pola het afscheidslied schreef:
Al blijven koffie, ijsjes en croissanten,
de buurt verliest zijn altijd bijdehante,
vertrouwde ouwe trouwe lievelingstante,
want meer dan klanten zijn wij bloedverwanten.
Koestraat 11 – familie Cohen
Leo Cohen woonde een aantal jaar in deze straat op nummer 11 en hij noemde direct bij en interview in februari 2009 de sociale samenhang. Mensen hielpen elkaar, en zeker de families. Leo Cohen overleefde de oorlog. Zijn moeder, die na Joods gehuwd te zijn geweest hertrouwde met een “christenman” was “gemengd gehuwd” en hoefde hierdoor niet op transport. Leo, haar zoon uit haar 1e huwelijk en wel een Joodse jongen, kon zich vrijelijk door Amsterdam bewegen totdat hij door iemand die hij kende werd verraden en begin juni 1944 werd opgepakt. Via een verhoor aan de Euterpestraat, de gevangenis aan de Weteringschans en Westerbork kwam hij in Bergen-Belsen terecht.
Aan het eind van de oorlog werd Leo, met 2500 andere gevangen, in een trein gestopt die 13 dagen lang tussen de frontlinies heen en weer reed totdat hij uiteindelijk in Tröbitz op 23 april 1945 bevrijd werd door de Russen. Dit transport staat bekend als “The lost Transport“.
Negenenzeventig inwoners van de Koestraat hadden minder “mazzel” en werden vermoord in de kampen.
Koestraat 13 – Max Velleman
In 1921 konden foto’s worden afgedrukt bij Max Velleman die op dit adres woonde. Hij was de zoon van Jesajas Ruben Velleman (Groningen, – Amsterdam, ) en Aaltje Noort (Steenwijk, – Amsterdam, ). Een andere zoon van Jesajas en Aaltje was Michel Velleman, die beter bekend was onder de naam Ben Ali Libi. In het gezin van Jesajas en Aaltje waren namelijk de volgende kinderen: Ruben (Groningen, 11 januari 1894 – Dachau, 20 februari 1945), Michel (Groningen, 5 januari 1895 – Sobibor, 2 juli 1943), Bertha (Groningen, 31 mei 1897 – Groningen, 28 februari 1898), Rudolf (Den Bosch, 26 juli 1899 – Auschwitz, 28 februari 1943), Hartog (Rotterdam, 12 februari 1901 – Amsterdam, 23 april 1987) en Mozes (Amsterdam, 6 januari 1904 – Sobibor, 21 mei 1943).
Koestraat 13 – Mozes Neeter en Eva Bleekrode
Rond 1925 woonde Mozes Neeter (Amsterdam, – Sobibor, ) en Eva Bleekrode (Groningen, – Amsterdam, ) op dit adres. Mozes en Eva hadden een marktkaart waarmee ze op het Waterlooplein stonden met oude fietsonderdelen. Ten tijde van de oorlog woonden Mozes en Eva op de Rapenburgerstraat 20hs. Mozes en Eva hadden zes kinderen waarvan alleen Abraham (Groningen, – Amsterdam, ) de oorlog overleefde.
Koestraat 18 – besteedster Rosalie Monnickendam
R. Monnickendam – Rothschild was hier in 1882 gevestigd en was besteedster voor bakers en dienstboden. Een besteedster is een arbeidsbemiddelaar, een baker is een hulp na de bevalling. Rosalie Rothschild (Amsterdam, 2 december 1841 – 20 januari 1924) was gehuwd met Eliazer Monnickendam (Monnickendam, 27 september 1834 – Londen, 29 juli 1909) en zij hadden de volgende kinderen: Mozes (Amsterdam, 17 juli 1865 – Haarlem, 13 februari 1929), Izak (20 april 1867 – 1950), Louis (Amsterdam, 7 september 1869 – Londen, 7 juni 1928), Abraham (Amsterdam, – Auschwitz, ), Jacob (Amsterdam, 15 maart 1874 – Apeldoorn, 28 januari 1951), Salomon (Amsterdam, 9 oktober 1875 – Amsterdam, 24 mei 1876), Elisabeth (Amsterdam, 14 december 1876), Eva (Amsterdam, 12 augustus 1878 – Rotterdam, 19 december 1879) en Marianne (Rotterdam, 29 november 1879 – Rotterdam, 24 februari 1880).
Koestraat 19 – boekhandelaar en leesbibliotheek M. Levee
In 1884 was hier de boek- en steendrukkerij van Michel Hartog Levee (1847) gevestigd. Michel was op 5 februari 1873 in Amsterdam getrouwd met Esther Lobatto (1843-1914), zij was naaister van beroep. In de Adresboeken van 1886 tot 1891 staan zij overigens separaat vermeld als Mej. E. Lobatto, Modiste en Dameskleedermaakster en M. H. Levee, steendrukker. Zij woonden in de Zandstraat 15 en verhuisden in 1890 naar de Koestraat 19. Levee adverteerde tot 1888 voor zijn steendrukkerij, daarna opende hij er een boekwinkel annex Leesbibliotheek. In de bibliotheek stond een kooi met een papegaai, die hij blijkens de advertentie in het Algemeen Handelsblad van 22 oktober 1890 ‘voor den spotpr. van ƒ 18,-‘ (ca. € 300,- in huidige koopkracht) te koop aanbood. Om klanten te trekken hadden destijds meer boekhandelaren in hun winkel een plaats ingeruimd als Leesbibliotheek. In 1891 werd de steendrukpers te koop aangeboden, kort daarna verhuisden Michel en Esther Levee naar de Muiderstraat 22. Michel en Esther kregen vier kinderen: Sara (Amsterdam, – Amsterdam, ), Hartog (Amsterdam, – Auschwitz, ), Marianne (Amsterdam, – Amsterdam, , Judith Schoontje (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Isaac (Amsterdam, – Buchenwald, ).
A. N. Cohen gaf in 1876 dansonderricht. Dat kon ook bij hem thuis op de Koestraat.
Koestraat 30 – Hijman Levie Content
De uit Beverwijk afkomstige koopman in manufacturen Hijman Levie Content woonde hier met zijn echtgenote Abigaël Meijer Menist en zes kinderen van juni 1878 tot mei 1885. Hij had later een confectiewinkel op Kloveniersburgwal 26.
Koestraat 32 – L. H. Simons
L. H. Simons had op dit adres in 1893 een confectiefabriek.
bron:
oude versie www.joodsmonument.nl.
“Advertentie A N Cohen”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 27-10-1876. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010872349:mpeg21:a0013.
“Advertentie Schelvis”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 11-11-1892. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858584:mpeg21:a0003.
“Advertentie L H Simons”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 06-01-1893. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858592:mpeg21:a0015.
“Advertentie Aandacht”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 07-03-1902. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874142:mpeg21:a0026.
“Advertentie Aandacht”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 07-03-1902. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874142:mpeg21:a0026.
www.geni.com, lemma Hartog Levie Aandagt (geraadpleegd 5 februari 2018).
www.joodsmonument.nl, lemma Hartog Levie Aandagt (geraadpleegd 5 februari 2018).
“Advertentie Velleman”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 23-09-1921. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874021:mpeg21:a0004.
Stadsarchief Amsterdam, bevolkingsregister 1874 – 1893, lemma Aaron Schelvis.
Vuelta: De vrijdagavond; joodsch weekblad jrg 7, 1931, no 49, 06-03-1931. Geraadpleegd op Delpher op 14-01-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=dts:36951:mpeg21:0001.
Vuelta: Simon van Blokland en Duivis, Frans, Het Bethaniënblok in Amsterdam (Zutphen 2016) 144.
Stadsarchief Amsterdam, Koestraat 13, Woningkaarten, archiefnummer 5445, inventarisnummer 186.
“Advertentie Paerl”. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 1856/03/03 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 12-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010086163:mpeg21:p004.
“Advertentie M. Levee”. “Het nieuws van den dag : kleine courant”. Amsterdam, 1890/10/22 00:00:00, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 13-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010138954:mpeg21:p003.
Stadsarchief Amsterdam, Mozes Nabarro, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 582.
Met dank aan Frans Duivis (aanvullingen Paerl, Levee, Aandacht, Neeter en Nabaro).
Monnickendam, Israelietische nieuwsbode. 24 maart 1882. Geraadpleegd op Delpher op 01-06-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005539039:00001.
Eliazer Monnickendam, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 1849.
Koestraat 3, met dank aan Frans Duivis (email 18 februari 2023).
Alexander Polak, met dank aan Frans Duivis (email 18 mei 2023).
Hijman Levie Content, met dank aan Frans Duivis (email 18 mei 2023)
M. Levee. met dank aan Fran Duivis (email 13 juli 2024).
Illustraties:
© joodsamsterdam.nl, indexfoto 6 jan 2016.
“Advertentie Schelvis”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 11-11-1892. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858584:mpeg21:a0003.
“Advertentie Velleman”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 23-09-1921. Geraadpleegd op Delpher op 05-02-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874021:mpeg21:a0004.
met dank aan T. Idsinga, aanvulling nummer 2. (mail 14 jan 2020).
“Advertentie Paerl”. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 1856/03/03 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 12-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010086163:mpeg21:p004.
“Advertentie M. Levee”. “Het nieuws van den dag : kleine courant”. Amsterdam, 1890/10/22 00:00:00, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 13-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010138954:mpeg21:p003.
“Advertentie Aandacht”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1902/03/07 00:00:00, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 13-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874142:mpeg21:p007.
foto Mozes Neeter en Eva Bleekrode Stadsarchief Amsterdam Marktkaarten, archiefnummer 30187, inventarisnummer 17.
gepubliceerd:
5 mei 2016
laatst bijgewerkt:
14 juli 2024