Op 12 oktober 2023 kwam zijn naam naar voren in Het Parool, in een artikel met de naam ‘hoe Amsterdammer Jozeph Jacobs in vernietigingskamp Sobibor vele levens spaarde: ‘Hij had een ontsnapping voorbereid voor het hele kamp.’ Wie was Jozeph Jacobs?
De opstand in Sobibor van oktober 1943 is bekend geworden en werd zelfs verfilmd. Gevangenen, onder leiding van de Russische Jood Aleksandr “Sascha” Aronovitsj Petsjerski (Krementsjoek (nu: Oekraïne), 22 februari 1909 – Rostov aan de Don, 19 januari 1990) kwamen in opstand. De opstand slaagde, een groot deel van de gevangenen kon ontsnappen en de nazi’s besloten om hun sporen uit te wissen en maakten het vernietigingskamp Sobibor met de grond gelijk. Maar nu blijkt dat er al eerder een plan was om een opstand in Sobibor te organiseren, een plan dat werd geleid door Jozeph Jacobs, een Amsterdamse Jood. Wie was hij?
Jozeph werd op 11 juli 1902 geboren als zoon van Lion Jacobs (Utrecht, – Amsterdam, ) en Mietje Ossendrijver (Amsterdam, – Amsterdam, ). Het was een groot gezin met zeker elf kinderen.
Jozeph was een oud-marineman, korporaal-schrijver, die in 1929 in Nederlands-Indië had gezeten, terugkwam naar Nederland en eerst in Den Helder in de kazerne ging wonen en in 1930 in Rotterdam waar hij zeker tot 1931 bleef. In augustus 1940 woonde Jacobs op de Koningin Wilhelminalaan 34 in Castricum, in december 1940 op de Nuhout van der Veenstraat 40 in Castricum om uiteindelijk in augustus 1942 op de Middenlaan 3-1 in Amsterdam te worden ingeschreven. Jozeph was gehuwd met Catharina Johanna Petronella van der Lier (Rotterdam, 11 april 1904), van wie hij op 29 juni 1932 scheidde. Op 26 januari 1925 kregen Catharina en Jozeph een doodgeboren kind. In 1934 hertrouwde Jozeph met Lena Catharina Commandeur (Amsterdam, 17 januari 1898), van wie hij op 23 maart 1942 scheidde.
Tijdens de oorlog kreeg Jozeph een aanstelling bij de Joodsche Raad, waar hij administrateur voor de broodvoorziening was. Op 4 mei 1943 werd Jozeph geregistreerd in Westerbork, waar hij in Barak 61 gehuisvest werd. Twee weken later, op 18 mei 1943 ging hij op transport naar Sobibor. Verschillende bronnen geven aan dat hij daar op 21 mei 1943 werd vermoord. Sobibor was voor één doel gebouwd, vernietiging. Het transport uit Westerbork kwam op 21 mei 1943 aan en vrijwel iedereen werd onmiddellijk vermoord. Maar niet iedereen, een enkele keer werden sterk uitziende gevangen geselecteerd voor slavenarbeid.
In het boek Het donkerste donker – een geschiedenis van Sobibor wist de onderzoeksjournalist Rosanne Kropman te achterhalen dat ‘de Nederlandse Kapitein’ waarover verschillende getuigen na de oorlog over spraken Jacobs moet zijn geweest. Jozeph had een ontsnapping voorbereid voor het gehele kamp, samen met Poolse Joden. Het plan werd verraden en nooit uitgevoerd. De volgende dag werd er een strafappel gehouden en Jozeph Jacobs stapte naar voren en meldde dat hij, en alleen hij, het had voorbereid en gedaan. Jozeph werd gemarteld maar liet niets los. Als represaille lieten de nazi’s alle Nederlandse Joden die door de selecties waren gekomen afvoeren en vermoorden, Jozeph redde door zijn zwijgen het leven van de Poolse Joden van wie een deel later met Petsjerski konden ontsnappen. Leontine Veerman beschreef Jacobs in het artikel ‘Opstand in kamp Sobibor geschiedde 45 jaar geleden’ in het Nieuw Israëlietisch Weekblad van 14 oktober 1988. Zij beschreef toen dat er door de Nederlandse Joden een plan was beraamd om te ontsnappen onder leiding van onderofficier Jozeph Jacobs van de Koninklijk Marine. Hoeveel Nederlandse Joden toen in het kamp werkten, bij het Waldkommando en als Arbeitsjuden in Lager I en Lager II, was niet bekend. Jacobs stond bekend als een gevangene die voor de nazi’s portretjes tekende, een van de redenen waardoor hij langere tijd gespaard was.
Officieel werd Jozeph na de aankomst van het transport op 21 mei 1943 in Sobibor vermoord. Dit moet later geweest zijn, ergens tussen eind mei 1943 en oktober 1943.
bron:
Vera Spaans, ‘hoe Amsterdammer Jozeph Jacobs in vernietigingskamp Sobibor vele levens spaarde: ‘Hij had een ontsnapping voorbereid voor het hele kamp’, Het Parool, 12 oktober 2023.
GERECHTELIJKE AANKONDIGINGEN NAAMSVERANDERINGEN. “Nederlandsche staatscourant”. ‘s-Gravenhage, 28-03-1942. Geraadpleegd op Delpher op 12-10-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000168637:mpeg21:p005.
Jozeph Jacobs, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 381.
Jozeph Jacobs, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130311484 (Jozeph JACOBS).
Sobibor, Einde. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 14-10-1988, p. 12. Geraadpleegd op Delpher op 12-10-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860098:mpeg21:p012.
geboorte N. N. Jacobs, Stadsarchief Rotterdam, 999-09 Burgerlijke Stand Rotterdam, overlijdensakten, 1925.335.
jozeph Jacobs, Stadsarchief Rotterdam, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-213.
illustratie:
cover boek Het donkerste donker – een geschiedenis van Sobibor.
gepubliceerd:
13 oktober 2023
laatst bijgewerkt:
3 januari 2024