Het Montessori Lyceum Amsterdam werd opgericht door een aantal ouders in 1928 als `Stichting voor Middelbaar en Voorbereidend Hooger Montessori-onderwijs’. De lessen konden in 1930 een aanvang nemen in een lokaal boven de lagere Amsterdamse Montessorischool aan de De Lairessestraat 157. Men begon met 15 leerlingen, het jaar erna was het aantal leerlingen gestegen tot 30 en werd er een woonhuis gehuurd aan de overkant van de straat, op 156. In opdracht van de Secretaris-Generaal van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming verzond het bestuur aan de Gemeente Amsterdam op 12 september 1941 een lijst van de 22 Joodse leerlingen op het Montessori Lyceum (op een totaal van 105 kinderen). In heel Amsterdam moesten op last van de bezetter vanaf 1 oktober 1941 alle Joodse leerlingen zijn overgeplaatst naar aparte scholen.
Joods Montessori Lyceum
Eind 1941 werd het Joods Montessori Lyceum opgericht door Walter Emanuel en professor Herman Frijda. De school werd gevestigd in de Guido Gezellestraat 12. De foto hierboven werd in de tuin van deze woning genomen.
Onderste rij v.l.n.r. Marty van Collem, Mariëtta Duchnitz, Nico Schloss, Dora Breemer-Polenaar, Margit Wreschner. Tweede rij v.l.n.r. Lineke van Praag, Renate Berg, Betsy Diamant, Gerda Santcroos, Jackie Wechsler. Staand v.l.n.r. Betty Springer, Mirjam Emanuel, Hetty Heimanson, Hetty Rudelsheim, Noëmi Kahn, Leo Palache, Ilse van Collem, Nico Frijda, Rena Stenszewski.
Dora Breemer-Polenaar was vanaf 1939 lerares op het Montessori Lyceum. Ze gaf wiskunde en scheikunde en werd in 1941 als enige docent van de school ontslagen omdat ze Joods was. Walter Emanuel, die zijn kinderen op deze school had, wilde dat ze toch op de Montessori-wijze onderwijs kregen. Walter vroeg Dora om een Montessori-school te organiseren waarbij het lesrooster parallel liep aan dat van het Montessori Lyceum. Er werd een huis gehuurd en er werden leerkrachten gezocht. Tijdens het jaar verloor men zowel leerkrachten als leerlingen, maar steeds kon dat worden aangevuld.
Halverwege 1943 werd de school gesloten omdat er toen geen leerlingen meer waren.
Binnen het Montessori Lyceum Amsterdam (MLA) zelf werd er niet veel over de voormalige Joodse klasgenoten gesproken. De leraren wilden er niet over praten om zich niet kwetsbaar op te stellen, de leerlingen deden het ook niet. Er was ook geen protest toen de Joodse kinderen weg moesten. Bij de andere twee gymnasia in Amsterdam was er op het Vossius Gymnasium wel protest en op het Barlaeus niet.
De sfeer op het Joods Montessori Lyceum zelf was ontspannen en positief. Er was weer school, er was weer regelmaat. Dat er steeds kinderen verdwenen werd geaccepteerd door de anderen. Men wist niet wat er met hen gebeurd was, wellicht waren ze in onderduik gegaan. Er werden leuke dingen georganiseerd zoals musicals en toneelstukjes. Dat de klassen klein waren met goede leerkrachten zorgde er wel voor dat de lessen veel intensiever waren. Er werd veel geleerd.
In totaal zaten zo’n 50 leerlingen op deze volwaardige school met gymnasium- en H.B.S.-klassen. Er waren 22 volledig bevoegde docenten, waaronder ook bekende hoogleraren.
Louise Stein
“Ik hoorde niet bij de kinderen die voorheen op het Montessori Lyceum hadden gezeten. Wij woonden in Naarden. Ons huis in Naarden werd in juni 1942 geconfisqueerd, totaal met inboedel, en we werden samen met andere joodse families gedwongen met een bus naar Amsterdam getransporteerd en daarna ben ik pas, samen met de kinderen Barents uit Bussum, op het Joods Montessori Lyceum terecht gekomen. Voor die tijd zat ik sedert het nazi bevel van augustus 1941, toen we niet meer naar scholen voor niet-Joden mochten, in de eerste klas van het geïmproviseerde Joods Lyceum in Hilversum (in een villa gevestigd; Villa Madeleine, Bergweg 10), waar Dr. Rodrigues Pareira (opperrabbijn en voormalig leraar aan het gymnasium in Hilversum) rector was.”
De leerlingen op de foto (najaar 1942)
Achterste rij:
De eerste helemaal links is Miriam Joanne (Walter) Emanuel (Amsterdam, 28 juni 1927), daarnaast Irene Lasaly, dan ikzelf (Louise Stein – red.) sta helemaal boven op de achterste rij derde van links.
Daarnaast Cilie (Cirelea) Kanner (Scheveningen, 1 januari 1927), Maud Leefsma, Carla Meijer (vermoedelijk Den Haag, 11 januari 1928), Nettie (vermoedelijk Antonia Augustina) Schwartz (vermoedelijk Amsterdam, 7 februari 1927), Annie van den Berg?? en de directeur mr. Walter Emanuel (Johannesburg, 27 juni 1896 – Amsterdam, 26 april 1990). De jongen met bril op achterste rij naast de klok is Salomon (Kiki) Barents (Bussum, – Auschwitz, ).
Op de rij daaronder staande uiterst links Claartje (Clara Jeannette) Pinkhof (Amsterdam, – Sobibor, ), Hajo Meyer, Lenie Duijzend. Lenie overleefde de oorlog en zat achtereenvolgens in Oosterwolde, Vierhouten en Elburg ondergedoken. Lenie is bijna 91 jaar geworden, vierde van links met bril Heinz Alfred Danziger (Freiburg, – Midden-Europa, ), Olga Kok, Olga heeft de oorlog overleefd. Ze na de oorlog getrouwd met Hartog Izak Kan en woonde lange tijd in Zwolle, Leo Schwartz, Marty van Collem, achtste van links Sonja Lehman, Nico Schloss (vermoedelijk Amsterdam, 5 maart 1929 – VS, 17 oktober 1999), de conciërge, mevrouw Goldberg (kunstgeschiedenis) en haar zoon, Hetty (Hendrika Rosalie) Heimanson (Amsterdam, 24 november 1927) van wie ik na de oorlog een kopie van deze foto kreeg, rechts voor de boekenkast staat Eva (Eefje) Barents (Bussum, – Auschwitz, ) en rechts van haar Ada van Esso (1928) die Auschwitz heeft overleefd en in Seattle woont.
Tweede rij:
Zittend op tweede rij Han Emanuel en rechts zittend eerst Lily Einhorn (Amsterdam, 26 april 1927 – Den Haag, 26 mei 2016) die de oorlog overleefde. Rechts van haar Luise Marthe Renate Stenzewski (Berlijn, – Sobibor, ). Daarnaast Chelt (Rachel Margaretha) Konijn (Amsterdam, 23 december 1924) en Elma van Adelsberg (Amsterdam, 26 november 1925).
Zelfde rij zittend derde van rechts Marianne (Jetty) Beth (Amsterdam, – Sobibor, ), Ralph (Rudi) Pincus en helemaal rechts Erika Scharlag (Chemnitz, – Sobibor, ).
voorste rij:
Op de grond helemaal links zit Robert Hendrix (Amsterdam, – Mauthausen, ) die in Mauthausen omgekomen is, onbekend, onbekend, Benno Schwartz, Miriam Monasch, onbekend, Hella Bachner (1930), Marion Bachner (Berlijn, 19 augustus 1928 – Amsterdam, mei 2022), onbekend.
Een foto kan een zoektocht teweeg brengen. Zeker een zoektocht naar de mensen op een groepsfoto. Het verhaal over de groepsfoto van het Joods Montessori Lyceum en de zoektocht door Louise Sorensen-Stein:
‘Een aantal jaren geleden bezocht ik Nederland en mijn vriendin Hetty van Raalte – Heimanson liet me een foto zien die op onze Joodse school in de herfst van 1942 gemaakt was.
Ik heb de oorlog overleefd, het grootste deel van mijn medeleerlingen niet. Tenminste, dat dacht ik. Ik keek vol ongeloof naar deze foto. Zelfs na al die jaren waren de gezichten in mijn geheugen gegrift. Dit schijnt op zich vreemd, aangezien we niet langer dan een maand of zes bij elkaar in de klas zaten. Maar het was in die periode dat we op de drempel van de hel die zou volgen stonden, zelfs al wisten we dat toen niet.
Het net van de nazi-onderdrukking sloot zich al om ons heen en elke dag bracht nieuwe angsten.
Voor een poosje gaven de dagen in school het gevoel van een gewoon leven, en een beetje verlichting van de angstige nachten waarin we lagen te luisteren naar het geluid van de zwarte laarzen en het geschreeuw wanneer de mensen uit hun huizen werden gesleurd.
Steeds meer studenten kwamen niet meer naar school. Ze waren óf gearresteerd, óf ze waren in onderduik gegaan. Uiteindelijk, in het begin van 1943, ging ik ook in onderduik.
Na de oorlog keerde ik terug naar Amsterdam waar ik drie mensen terugzag die ik kende van het Joods Montessori Lyceum.
In die tijd sprak niemand over het verleden.
Het was veel jaren later toen een van hen mij de foto liet zien. Ik kon me zelfs niet herinneren dat de foto was genomen, maar ik sta er absoluut op. Ik was toen dertien jaar oud. Hetty en ik probeerden de namen van de andere studenten te achterhalen. Maar ik wist dat een groot deel van hen vermoord was. Zouden er nog meer overlevenden zijn? Hier begon een zoektocht die nu al een paar jaar duurt.
Er stonden 40 studenten op de foto, uit de verschillende klassen van het lyceum.
Na al die jaren zoeken hebben we zestien van hen teruggevonden. Het was een bijzonder zoektocht. Ik begon met een kopie van de foto te plaatsen bij het Child Survivor Conference in Montreal in 1994. Hier kwam geen respons op. Dat gaf me niet veel hoop, maar in het jaar daarna zorgde ik ervoor dat de foto werd geplaatst op de conferentie in Jeruzalem. Twee maanden na die conferentie kreeg ik een brief uit Israël. Iemand die op de conferentie was had mijn adres gegeven aan Elma van Adelsberg. Elma woont in Givatajim en staat op deze foto. Ze kende twee andere overlevenden die in de buurt van Tel Aviv woonden. In 1996 hadden we een mini-reünie in Tel Aviv. Na 1996 vonden we nog een aantal overlevenden in Nederland. Met de hulp van Bertie Maarsen, ook een overlevende, vonden we Ada van Esso in Seattle. Wij hebben elkaar inmiddels ontmoet.
Een van de moeilijke uitdagingen is het vinden van vrouwen die getrouwd zijn en daardoor de naam van de man hebben.
Recent, met gebruikmaking van Ben en Vladka Meed’s Register waarin de Holocaust overlevenden staan en met de hulp van Martin Goldman vond ik Nettie (van der Pol) Schwartz die in Massachusetts woont. Nettie is een kunstenares en heeft zeer bijzondere textielen gemaakt gebaseerd op haar ervaringen in Theresienstadt.
Mijn zoektocht is nog niet beëindigd.’
Louise Stein
Louise Hedwig (Loes) (Sorensen-) Stein, geboren op 12 februari 1929 in Rotterdam, is overleden op 19 april 2023 in Surrey, Greater Vancouver, BC, Canada. Meer over Louise op de zustersite, www.joodserfgoedrotterdam.nl.
bron:
egoproject.nl/archief-debooijfamilie/HG Joodsche leer.htm,
oprichting, wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Montessori_Lyceum_Amsterdam.
Walter Emanuel, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1410.
Mirjam Joanne Emanuel, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 221.
Antonia Augustina Schwartz, Stadsarchief Amsterdam, Persoonskaarten, archiefnummer 30408, inventarisnummer 442.
Clara Jeannette Pinkhof, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 635.
Nico Schloss, Stadsarchief Amsterdam, Persoonskaarten, archiefnummer 30408, inventarisnummer 436.
Hendrika Rosalie Heimanson, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 325.
Ada van Esso, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 229.
Lily Einhorn, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 217.
Elma van Adelsberg, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 5.
Hella Bachner, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 25.
Frieda Birnbaum, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1300.
Rachel Margaretha Konijn, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 448.
Aanvulling Rolf Schoevaart 7 januari 2024:
J. S. Calff, Van pionier tot mammoet Het Amsterdams Montessori Lyceum 1930-1980 (Amsterdam 1980) uitgave Montessori Lyceum Amsterdam.
Channah Nihom en Groen, Nico (eindred.), Kom vanavond met verhalen, Het Montessori Lyceum in de oorlogsjaren, (Amsterdam 2008) uitgave Montessori Lyceum Amsterdam.
foto’s
met dank aan Louise Sorensen-Stein,
gepubliceerd:
27 april 2016
laatst bijgewerkt:
7 januari 2024