Johan Benders werd op 1 juli 1907 in Bloemendaal geboren. Hij trouwde met de logopediste Gerritdina Letteboer en Johan werd leraar Nederlands en geschiedenis aan het Amsterdams Lyceum.
Johan en Gerritdina woonden in Amstelveen en raakten betrokken bij het verzet. Johan was razend over het verwijderen van de Joodse leerlingen van de school (1941). Ze stelden hun huis open als onderduikadres voor zowel tijdelijke onderduikers als permanente onderduikers. Twee oud-leerlingen, de halfjoodse zusjes Rosalie en Katie Wijnberg, woonden eerst bij hun tante omdat hun ouders in Nederlands-Indië woonden. Zij kwamen in de onderduik bij het gezin Benders. In 1943 kwam het Joodse meisje Lore Polak ook in het gezin wonen.
| Tineke Guilonard (1922 – 1996) Tineke’s vader was de tweede man bij de KLM en hij was in 1938 in Duitsland en maakte daar de Kristallnacht mee. De verhalen van haar vader maakte haar politiek bewust en zo kwam het dat ze kort na het begin van de bezetting het verzet in rolde. Ze hielp niet alleen met vervalsingen, maar bracht Joodse leerlingen van het Amsterdams Lyceum in de onderduik. Tineke sloot zich aan bij de verzetsgroep CS6. Door verraad werd ze opgepakt en kwam in Vught terecht, waar ze op 15 januari 1944 het Bunkerdrama meemaakte. In september 1944 werd Tineke naar kamp Ravensbrück gedeporteerd. Over de oorlog schreef ze twee boeken, het kinderboek “Zo ben je daar” in 1983 en in 1995 “Kamp Vught 1943-1944“. In 1995 kreeg Tineke de Van Praag-prijs voor haar werk om kinderen van ‘foute’ ouders toegang tot de hulpverlening te laten krijgen. Tineke trouwde met Frank Wibaut, een kleinzoon van de socialistische wethouder van Amsterdam, een klasgenoot van haar. Aan het einde van hun leven kreeg Frank Alzheimer en Tineke kanker. Op 6 oktober 1996 kozen ze gezamenlijk voor de dood. |
Nog bekender raakte Johan omdat hij samen met een aantal oudere leerlingen, zoals Tineke Guilonard, stamkaarten-, distributiekaarten en persoonsbewijzen vervalsten. Joodse leerlingen en hun familie konden daarmee de deportatie ontlopen.
Verraad
Op 5 april 1943 werden ze verraden, het vermoeden is door mensen uit de buurt. Johan, Katie en Lore werden gearresteerd door de Sicherheitsdienst. Johan werd opgesloten in het Huis van Bewaring aan de Amstelveenseweg in Amsterdam. Doordat hij zoveel adressen organiseerden voor Joden om in de onderduik te gaan bezat Johan veel informatie. Om te voorkomen dat hij zou doorslaan tijdens de martelingen bij het verhoor probeerde Johan een einde aan zijn leven te maken. In de nacht van 5 op 6 april 1943 poogde hij dat twee keer. Op 6 april 1943 lukte een poging wel, vanaf de derde ring in de gevangenis sprong Johan naar beneden. Een van de getuigenissen daarvan kwam van Gerrit Kouwenaar die een paar weken later in dezelfde gevangenis terecht kwam en hoorde van de zelfmoord. Kouwenaar was een van de leerlingen van Gerrit op het Amsterdams lyceum en Kouwenaar schreef het gedicht ‘drs. van Schaffelaar’ over hem.
Een celgenoot, die op de administratie van de gevangenis werkte, kwam er later achter dat Johan niet alleen werd verdacht van hulp aan Joden, maar ook verdacht werd van betrokkenheid bij de aanslag op het bevolkingsregister in Amsterdam. Daar bleken later inderdaad aanwijzingen voor te zijn.
Gerritdina bleef achter met twee kinderen en was zwanger. Ze nam nog een Joods meisje op en een jongen die aan de Arbeitseinsatz probeerde te ontkomen. Katy werd vrijgelaten, Lore werd naar de Hollandse Schouwburg getransporteerd. Lore ontsnapte daar, want bij aankomst liep ze niet de schouwburg in, maar het steegje naast de schouwburg. Ze ging naar het huis van Gerritdina in Amstelveen en die bracht haar onder op een ander onderduikadres. Na de oorlog bleek dat de gehele familie van Lore vermoord was, Lore bleef tot 1949 bij Gerritdina en emigreerde toen naar de Verenigde Staten.
In Amstelveen is een straat naar Johan Benders genoemd. Op 27 mei 1997 kreeg het echtpaar Benders postuum de Yad Vashem-onderscheiding tijdens een ceremonie in het Amsterdams Lyceum.
bron:
www.wikipedia.nl, lemma Johan Benders (geraadpleegd 1 aug 2016).
Johan Benders (July 1, 1907 – April 7, 1943), Gerritdina Benders – Letteboer (September 1, 1909 – 1980) op The Righteous Among the Nations / Yad Vashem (geraadpleegd 1 augustus 2016),
Divendal, Joost, Tineke en Frank Wibaut-Guilonard (1922-1996) in Dagblad Trouw / De Verdieping d.d. 9 oktober 1996.
filmpje: youtube, biografie van Amsterdam
R. Sanders, email d.d. 17 oktober 2022
M. Benders, email d.d. 7 februari 2023
gepubliceerd:
1 augustus 2016
laatst bijgewerkt:
7 februari 2023