De Stichting Diamantbewerkers Koperen Stelen Fonds werd in 1905 opgericht en had als doel het inzamelen van geld voor de verpleging en herstel van georganiseerde diamantbewerkers. De verpleging gebeurde in herstellingsoorden en sanatoria. Koperen steeltjes dienden als hulpmiddel bij het diamantslijpen. Afgebroken steeltjes konden te gelde worden gemaakt.
De drijvende kracht achter dit fonds was Jan (Johannes Andries) van Zutphen (Utrecht, 17 oktober 1863), zoon van een vrijzinnig protestante wijnkopersknecht. Jan werd in Utrecht geboren en het gezin verhuisde, toen Jan vijf dagen oud was, naar Amsterdam waar ze op Kattenburg ging wonen. Jan werd timmermansknecht en na een val van een steiger werd het veiligere diamantbewerkersvak gekozen. Hij maakte snel carrière, was als twintigjarige al diamantslijpersbaas. In 1894 nam hij de leiding over een kleine staking en wist deze uit te breiden tot een algemene diamantbewerkers staking. In Amsterdam legden 10.000 werknemers het werk neer. Tijdens de staking werd door Jan en Henri Polak de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers bond (ANDB) opgericht, met, later, het hoofdkantoor op de Plantage Franschelaan (Henri Polaklaan).
Jan (ome Jan) richtte zich binnen de ANDB op sociale- en sociaal-medische onderwerpen. Voor al de bestrijding van de “witte pest” (TBC, tuberculose) kreeg zijn aandacht. Jan verloor zijn moeder en oudste zus aan deze ziekte. In 1898 begon hij een inzamelingsactie om voor een vriend verpleging in een sanatorium mogelijk te maken.
In 1905 werd het Diamantbewerkers Koperen Stelen Fonds “Nieuwe Levenskracht” opgericht. De belangrijkste bron van inkomsten was de inzameling en verkoop van de bij het slijpen van diamanten verbruikte koperen stelen. Ook tot de oprichting van het fonds werden deze stelen door de arbeiders ingezameld en te gelde gemaakt. Dit wel met een ander doel – om van de opbrengst onder andere te feesten.
De koperen stelen brachten het nodige op, maar niet voldoende om een sanatorium van te bekostigen. Om de financiën te verbeteren werden tal van inzamelingsacties georganiseerd, zoals een tentoonstelling in 1910 in Theater Bellevue in Amsterdam waar de toeschouwers ƒ 0,10 entree moesten betalen.
Jan van Zutphen had nog een idee voor het genereren van geld; het terugwinnen van zuiver diamantpoeder uit het zwarte slijpafval. In 1917 werd daar een procedé voor ontwikkeld door de Delftse hoogleraar Professor Henri ter Meulen, in samenwerking met chemicus J. Timmermans, en het afval ging vanaf dat moment naar het laboratorium van het Koperen Stelen Fonds. Met het terugwinnen kon het slijpsel opnieuw in het slijpproces worden gebruikt. De opbrengst van de terugwinning én de verkoop van de stelen werd gebruikt voor de strijd tegen de TBC. In 1918 werd voor het teruggewonnen slijpsel ƒ 7,30 per karaat verdiend. In 1919 was al meer dan ƒ 4.000.000,- bijeen gebracht en In het Loosdrechtse Bos bij Hilversum werd een villa met landgoed, de Pampahoeve, op een terrein van 116 ha aangekocht voor de bouw van een sanatorium en arbeiderskolonie voor TBC-lijders.
Overigens bleef het fonds niet alleen tot Nederland beperkt, in navolging werden in Brooklyn en Antwerpen soortgelijke fondsen opgericht.
Het Volk, Dagblad voor de Arbeiderspartij van 8 november 1905 gaf vlak na de oprichting van het fonds het eerste bericht. Er was te lezen dat ‘Verleden week de de eerste patiënt, die in een sanatorium werd verpleegd voor het zogenoemde Koperen Stelen-Fonds, geheel hersteld was teruggekeerd’. Sanatoria die gebruikt werden voor de patiënten waren gevestigd in Hoog-Laren, Hellendoorn en het Oranje Nassau’s Oord in Wageningen. Dertien jaar later, in 1918, berichtte de Nieuwe Rotterdamsche Courant dat er al 1100 patiënten waren geholpen.
De plannen voor de bouw van een sanatorium liepen rond 1921 vertraging op door een crisis in de diamantindustrie. Minder diamant betekende ook minder koperen stelen en minder herwinbaar diamantslijpsel. Er werd contact gezocht met de Centraal Herstelling- en Vacantiekolonies om te zien of er een combinatie te maken was tussen deze instelling voor ‘bleekneusjes’ en de patiënten die aan TBC leden. In oktober 1921 meldde Het Volk, dagblad voor de Arbeiderspartij dat het overleg in vergevorderd stadium verkeerde. In De Avondpost werd in 1923 bericht dat sanatorium Zonnestraal zo’n ƒ 2.000.000,- zou gaan kosten hetgeen door de crisis in de diamantindustrie een probleem was.
Voor de bouw van het sanatorium was veel geld nodig. In eerste instantie werd de architect Berlage benaderd om een gebouw te ontwerpen, hij had al succesvol het gebouw op de Plantage Franschelaan ontworpen, ‘de Burcht’. Berlage had het te druk en verwees naar Jan Duiker (Den Haag, 1 maart 1890 – Amsterdam, 23 februari 1935). Duiker is zo’n 15 jaar actief geweest als architect en leed het laatste jaar van zijn leven aan kanker.
Duiker werkte voor dit sanatorium samen met Bernard Bijvoet en Jan Gerko Wiebenga. Het hoofdgebouw werd geopend in 1928, evenals het Ter Meulen-paviljoen. Het Mr. H. C. Dresselhuys-paviljoen volgde in 1931. In 1957 werd Zonnestraal een ziekenhuis en ging verder als Algemeen Ziekenhuis Zonnestraal te Hilversum.
Hoewel het gebouw in 1928 werd geopend werden al voor die tijd tbc-patiënten verpleegd op het terrein. Al in 1926 verschenen er berichten in de pers dat het Koperen Stelenfonds het terrein ter beschikking stelde om patiënten op te vangen en beoogd werd om arbeidstherapie op herstellende patiënten toe te passen. De verpleging van patiënten gebeurde op dit terrein nog eerder, in 1919 begon dat in samenwerking met de Amsterdamse arts Ben Sajet.
Op 12 juni 1928 werd Zonnestraal officieel in gebruik genomen. Een maand eerder trad Jan van Zutphen af als bestuurder van het Koperen Stelenfonds en als secretaris van de Algemene Nederlandsche Diamantwerkers Bond. Twee jaar lang had hij te maken gehad met ziekteperioden en op advies van zijn arts trok hij zich terug uit verschillende functies. Jan van Zutphen was bij de opening en hij gaf een toespraak. Hij werd later voorzitter van het dagelijks bestuur van het sanatorium.
Dr. Johan Leon van Lier (Amsterdam, 16 maart 1883 – Hilversum, 19 december 1952) was bij de opening de eerste geneesheer-directeur.
Oorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Van Zutphen door rijkscommissaris Seyss-Inquart tegen zijn zin lid gemaakt van de ‘Ereraad van Winterhulp’ en werd hij gedwongen om twee NSB’ers op te nemen in het bestuur van Zonnestraal. Van Zutphen werd door zijn omgeving enige tijd als ‘fout’ gezien. Toen bleek dat de leiding van Winterhulp niet-meewerkende ambtenaren met straf dreigde nam hij ontslag uit de raad. In 1943 werd Zonnestraal ontruimd toen deportatie dreigde van Joodse patiënten. Van Zutphen nam, uit protest, ontslag als voorzitter van het dagelijks bestuur van het sanatorium. Samen met zijn tweede vrouw nam hij de zorg voor meer dan honderd Joodse onderduikers voor zijn rekening.
Na de oorlog bleef Van Zutphen zich inzetten voor de tuberculosebestrijding en initieerde hij het verplicht doorlichten van scholieren. Hij bleef tot 1956 betrokken bij Zonnestraal en had in 1955 op 92-jarige leeftijd nog de leiding over een drie maanden durende staking van 850 diamantbewerkers. Jan van Zutphen overleed op 7 juni 1958 in Hilversum.
Trivia
– Rond 1922 was het fonds gevestigd op de Hoogte Kadijk 155. In die tijd woonde daar advocaat en procureur Hendrik van Zutphen (Amsterdam, 22 januari 1892 – Amsterdam, 26 september 1976), een zoon van Jan (Johannes Andries) van Zutphen (Utrecht, 7 oktober 1863) en Emmetje Lamme.
– Zr. Poortenaar was adjunct-directrice van Zonnestraat tijdens de eerste jaren van het bestaan.
– Tot 5 januari 1925 was Philip Polak (Amsterdam, ) penningmeester van het fonds, hij overleed op dit dag, 70 jaar oud.
– In 1930 was Jan van Zutphen erevoorzitter, I. S. Voer voorzitter, S. A. Rabbie secretaris en Sam Parser bestuurslid.
– In 1930 was Manus (Emanuel) Degen (Amsterdam, – Auschwitz, ) bode van het Koperen Stelen Fonds. Hij werd op 6 december 1930 60 jaar, hetgeen in de krant werd vermeld.
Foto’s
 |
Foto wasserijhal van het Koperen Stelen Fonds met kennelijk links van de daar uit te wassen kleding van de diamantslijpers; en tussen die stapel en een – waarschijnlijk – wasmachine vijf mannen. De middelste van die vijf, tussen de twee mannen met hoed, was Cornelis Portengen (17 februari 1905 – 6 januari 1935). met dank aan B. Pols. |
 |
Aansichtkaart met achter opschrift ‘Agfa’- met volgens de heer J. H Pothoff een wasmachine van het Koperen Stelen Fonds. Vergeleken met de hiervoor beschreven foto, denk ik – vooral gezien de op de aansichtkaart aan de rechterzijde zichtbare meter – dat het een ander exemplaar betreft. De man aan de rechterzijde van de foto zal wel een collega zijn van C. Portengen. met dank aan B. Pols. |
 |
Aansichtkaart – met zelfde achter opschrift ‘Agfa’ – volgens de heer J. H. Pothoff werd hier gecentrifugeerd, maar als ik het zo bezie denk ik dat het diamantslijpsel hier uit het waswater gezeefd werd in de meerdere trechters die op deze foto zichtbaar zijn – wellicht na eerst een bezink’proces’ te hebben ondergaan – wellicht in die wasketels links op de aansichtkaart, op deze kaart ook weer, één man en dat zal dan wel weer een andere collega van C. Portengen zijn. met dank aan B. Pols. |
bron:
Alg. Ned. Diamantbewerkersbond. Vergadering van Dinsdag.. “Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij”. Amsterdam, 08-11-1905, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 25-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011128246:mpeg21:p004.
Sanatoria, Tuberculose.. “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 20-06-1907, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 25-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010547344:mpeg21:p006.
Algemene informatie Zonnestraal, Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Sanatorium_Zonnestraal (geraadpleegd 25 november 2024).
Jan van Zutphen, Het geheugen van de Vakbeweging, https://vakbondshistorie.nl/dossiers/jan-van-zutphen/ (geraadpleegd 25 november 2024).
Tentoonstelling, “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 24-12-1909, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 25-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000574105:mpeg21:p00006.
1100 patiënten, “Nieuwe Rotterdamsche Courant”. Rotterdam, 15-09-1918, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 25-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010036309:mpeg21:p002.
Timmermans, “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 16-09-1918, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 25-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010653337:mpeg21:p010.
Brooklin en Antwerpen, “Het nieuws van den dag”. Amsterdam; Amsterdam, 17-09-1918, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 25-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB15:000642108:mpeg21:p00005.
De beteekenis van het zwarte poeder.. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 09-10-1918, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 25-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010653376:mpeg21:p007.
Plannen voor „Zonnestraal”.. “Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij”. Amsterdam, 07-10-1921, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011082076:mpeg21:p013.
Hoogte Kadijk, “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 05-05-1922, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010529959:mpeg21:p007.
Het Koperen Stelen fonds. “De avondpost”. ‘s-Gravenhage, 01-05-1923, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB27:017885053:mpeg21:p00010.
Hendrik van Zutphen, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1974.
Ph. Polak, “Nieuwe Apeldoornsche courant”. Apeldoorn, 06-01-1925. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMCODA01:000153264:mpeg21:p002.
SOCIALE BERICHTEN. „ZONNESTRAALDAG”.. “De Maasbode”. Rotterdam, 09-09-1926. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB04:000196541:mpeg21:p005.
JAN v. ZUTPHEN VRAAGT ONTSLAG. Ah bestuurslid van den A.N.D.B., van het Koperen Stelenfonds en het N.V.V. OM GEZONDHEIDSREDENEN.. “De Telegraaf”. Amsterdam, 11-05-1928, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110566104:mpeg21:p005.
Jan van Zutphen treedt af als sekretaris van den A.N.D. Ontroering in den Bondsraad. Ook uit het Koperen Stelenfonds-en het N.V.V. moet hij zich terugtrekken. Gezondheidsredenen dwingen tot dezen stap.. “Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij”. Amsterdam, 11-05-1928, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011114685:mpeg21:p001.
LAATSTE BERICHTEN. „ZONNESTRAAL” IN GEBRUIK GENOMEN. Groote belangstelling uit alle kringen. Een groote dag voor „Oome Jan”.. “Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij”. Amsterdam, 12-06-1928, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011114735:mpeg21:p012.
Jan van Zutphen, Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Jan_van_Zutphen (geraadpleegd 26 november 2024).
JUBILEUM VAN HET KOPEREN STELEN-FONDS.. “Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij”. Amsterdam, 06-05-1930, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011116075:mpeg21:p013.
Manus Degen zestig jaar. Een voorbeeld voor alle jongeren.. “Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij”. Amsterdam, 05-12-1930, p. 17. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011113689:mpeg21:p019.
Zr. Poortenaar, „ZONNESTRAAL” BESTAAT 15 JAAR.. “De Gooi- en Eemlander : nieuws- en advertentieblad”. Hilversum, 18-02-1942, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010309876:mpeg21:p002.
Aantekeningen bij de foto’s door Cornelis van der Wilt, neef van Cornelis Portengen.
illustratie:
Leden Koperen Stelenfonds, met dank aan B. Pols, vakbondshistorie.nl (oktober 2024).
drie foto’s bij foto’s: met dank aan B. Pols, vakbondshistorie.nl (oktober 2024).
Koperen steel,© joodsamsterdam.nl.
JAN v. ZUTPHEN VRAAGT ONTSLAG. Ah bestuurslid van den A.N.D.B., van het Koperen Stelenfonds en het N.V.V. OM GEZONDHEIDSREDENEN.. “De Telegraaf”. Amsterdam, 11-05-1928, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 26-11-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110566104:mpeg21:p005.
gepubliceerd:
25 november 2024
laatst bijgewerkt:
29 november 2024