De familie Van Leer is een voorbeeld van een Amsterdams gezin dat in de Tweede Wereldoorlog geconfronteerd werd met hun Joodse afkomst, een aantal besluiten moest nemen om hun eigendommen te vrijwaren van de rooftochten van de nazi’s en uiteindelijk grotendeels de dood vond.
De familie Van Leer was een rijk Amsterdams gezin. Ze woonden vanaf juni 1929 op de Apollolaan 117huis, vader was Willem Alexander van Leer (Haarlem, 13 oktober 1884), moeder Bertha Elsa de Jongh (Rotterdam, – Bergen-Belsen, ) en ze kregen drie dochters; Bertha (Amsterdam, – Auschwitz, ), Meta (Amsterdam, – Sobibor, ) en Nina (1920).
Vader Van Leer was fabrikant. Hij was niet onbemiddeld, want hij legde in de jaren voor de oorlog een uitgebreide en waardevolle Egyptische kunstverzameling aan.
De Apollolaan was een rustige buurt om te wonen en de Joodse afkomst van het gezin lag volledig op de achtergrond, sterker, moeder was katholiek geworden.
De oorlog veranderde veel voor het gezin. Vanwege de Joodse afkomst moest het gezin de ster dragen en alle maatregelen die tegen de Joden gericht waren, waren van toepassing op het gezin Van Leer vanwege hun afkomst. Zo ging het ook met de bezittingen van het gezin. Het werd steeds duidelijker dat deze ingeleverd zouden moeten worden, de familie gaf de bezittingen heel slim in bruikleen aan verschillende musea, zoals het Rijksmuseum en het Allard Piersonmuseum. Een ander deel, zoals de waardepapieren, werd inderdaad ingeleverd bij de LiRobank.
Aan het begin van de oorlog, op 25 september 1941, overleed vader thuis aan een hartinfarct; 56 jaar oud.
Willem Alexander had goede maatschappelijke functies; hij was de directeur steendruk-lichtdruk en cliché fabriek (dit bedrijf bestond in 1960 nog, op de Rustenburgerstraat 19; in 1972 is er een grote brand geweest, in 1978 werden de panden afgebroken); lid van de firma L. Van Leer en Co. en officier in de Orde van Oranje Nassau.
Moeder verkreeg voor haar zelf en haar kinderen een Sper; ook voor haar inmiddels inwonende moeder, Mathilde van Raalte (Rotterdam, 16 januari 1868). Waarom ze de Sper kreeg is nog niet bekend, waarschijnlijk heeft ze hier voor moeten betalen. Uiteindelijk beschermde de Sper hen niet meer en ging de familie Van Leer op transport. Ze kwamen om aan het einde van de oorlog.
Oma werd vermoord in Auschwitz op 11 februari 1944. Ze was 76 jaar oud. Volgens diverse bronnen kwam moeder om op 13 maart 1945 in Bergen-Belsen, 51 jaar oud. Echter, volgens een vriend van de enige overlevende, Nina (volgens sommige bronnen Nini) overleed moeder tijdens een transport en ligt ze begraven in een massagraf bij Torgau (in de buurt van Leipzig), waar het transport gestopt werd door de Russen. Moeder overleed, haar dochter Nina die bij haar was, werd daar bevrijd.
De twee andere dochters kwamen om. Bertha op 15 juli 1944 in Auschwitz, 28 jaar oud en Meta op 21 mei 1944 in Sobibor, 24 jaar oud. Nina keerde terug naar Amsterdam.
In het huis op de Apollolaan woonden inmiddels andere mensen en ondanks dat het haar eigendom was kreeg ze de woning niet terug en besloot ze dure proceskosten te besparen en het zo te laten. Er kleefden teveel herinneringen aan dit huis. Ze trouwde met Gert Boon die voor het huwelijk in Zurich woonde en ze ging eerst met hem wonen op de Herengracht 336, later op Leidsegracht 7. Gert was overigens ook de architect voor de verbouwing van dit pand op de Leidsegracht en vestigde hij zijn architectenbureau op dit adres.
Het huwelijk hield geen stand. Nina hield namelijk niet van het burgerlijke, maar meer van alles wat het leven meer jus gaf en Gert Boon was meer burgerlijk ingesteld. Nina ging wonen op het Singel 428 in Amsterdam. Daar overleed ze in september 1995 ten gevolge van (een derde) hartinfarct.
Singel 428 is een pand wat ook tot Joods cultureel erfgoed gerekend mag worden. Het pand was het eerste moderne pand binnen de historische grachtengordel. De architect was, Abel Cahen, die het in 1968 samen met J. .P Girod en J. P. Groeneveld ontwierp. Zijn toenmalige schoonvader kocht de grond om Abel de gelegenheid te geven zijn kundigheden te tonen.
Er was veel protest tegen het pand omdat het zo totaal anders was dan alle andere grachtenpanden. Het pand werd gebouwd, werd opgemerkt en dit had positieve gevolgen want in 1987 kreeg Cahen de opdracht om het Joods Historisch Museum te ontwerpen in de 4 voormalige synagoges aan het Jonas Daniël Meijerplein. Hiervoor kreeg hij de Council of Europe Museum Prize 1989, de prijs werd uitgereikt vanwege de moderne aanpassing in de historische architectuur.
Bij haar overlijden liet Nina van Leer haar verzameling aan Egyptische kunst na aan het Allard Pierson Museum, waar nu nog steeds de Nina van Leerzaal is. Jeugdfoto’s van de dochters Van Leer zijn te zien via deze link.
Bron:
Stadsarchief Amsterdam, gezinskaart Willem Alexander van Leer
Stadsarchief Amsterdam, woningkaart Herengracht 338
aanvulling d.d. 24 augustus 2018 met dank aan E Sluis- Sluis
foto:
Nina van Leer, oktober 1988 in het Kröller-Muller. Met dank aan A. de Tagle
laatst bijgewerkt:
1 juni 2020