De Falckstraat was ooit een deel van de Achtergracht en deze gracht liep van de Amstel tot aan de Reguliersgracht. In de tweede helft van de negentiende eeuw werden er in Amsterdam verschillende grachten gedempt, dit vanwege hygiënisch redenen. Een deel van de Achtergracht werd in 1870 gedempt en werd daarna omgedoopt tot Falckstraat.
De naamgever aan de straat is Mr. Anton Reinhard Falck (Utrecht, 19 maart 1777 – Brussel, 16 maart 1843), een staatsman ten tijde van Koning Willem I (hij was onder meer Minister van Onderwijs).
Tijdens de oorlog was deze straat er een zoals zoveel straten in de Amsterdamse binnenstad. Joodse inwoners, NSB-sympathisanten, maar ook hier een afdeling van de Jeugdstorm en een school met Joodse kinderen.
Falckstraat 6 – Joodse kinderenDe Joodse kinderen zaten op de Wilhelmina Catharinaschool, een lagere school waar zowel Joodse als niet-Joodse kinderen op zaten. Toen de bezetter verordonneerde dat de Joodse kinderen van deze school verwijderd moesten worden (71 van de 175) ging het bestuur van de school pleiten voor de bouw van een muur in de school waardoor de Joodse en niet-Joodse kinderen (én leerkrachten) gescheiden zouden worden. Het bestuur van de school werd gevormd door vooraanstaande Amsterdammers en het plan geschiedde.
De uitgang voor de Joodse kinderen was gesitueerd op Falckstraat 6, de andere kinderen verlieten de school op de Weteringschans. De geschiedenis is uitgebreider beschreven via deze link.
Tussen de Joodse kinderen van de Wilhelmina Catharinaschool en de kinderen van de Jeugdstormschool op de Nieuwe Looierstraat kwam het bij tijd en wijle tot een knokpartij. Dit wordt beschreven in het jeugdboek “Het Verlaten Hotel“.
Op Falckstraat 47-1 was sinds februari 1940 de Afdeling Centrum van de Nationale Jeugdstorm gevestigd. In de beginfase was deze organisatie nog niet actief en in Het Nationaal Dagblad kondigt men via een artikel aan dat in juli 1940 de taak weer aangevangen kon worden.
Het werd een actieve organisatie. Men riep onderwijzend personeel, sportleraren en dergelijke die de jeugd tussen de 10 en 18 jaar leiding konden geven op om de organisatie te steunen.
Was er weerstand tegen deze organisatie onder de Amsterdammers? Zeker, en in de bronnen zijn er verslagen te vinden van incidenten die tegen de Jeugdstorm gericht waren:
‘Op een middag in januari, begaf een groep leden van den Nationale Jeugdstorm zich over de Weteringschans naar het clubhuis in de Falckstraat te Amsterdam. Een man op een bakfiets reed plotseling op de jeugdstormsters in en verscheidene kinderen vielen op den grond. Een leidster van den jeugdstorm greep de bakfiets en probeerde den man tegen te houden om ongelukken te voorkomen. Op hetzelfde oogenblik sprong een 21-jarige teekenaar, die al eerder doof de groep was heengeloopen, op de leidster toe, pakte haar beet en gooide haar over de straat. Door snel haar beenen opzij te trekken kon het meisje nog voorkomen, dat zij onder een aankomende tram geraakte.
De officier van justitie noemde het buitengewoon hardhandig optreden tegenover een vrouw al te kras, temeer, omdat zelfs een ernstig ongeluk heeft gedreigd. Hij eischte daarom een gevangenisstraf voor den tijd van veertien dagen. Vonnis conform.’
Joodse Falckstraters
In de Falckstraat woonden verschillende Joodse Amsterdammers:
Falckstraat 9hs – Anna Hartog – Polak
Anna werd geboren in Leiden op 16 september 1869 en vermoord in Auschwitz op 5 februari 1943.
Falckstraat 9hs – Atelier Nola Hatterman
Ook op nummer 9hs had Nola Hatterman vanaf 4 oktober 1940 haar atelier. Nola Hendrika Hatterman werd in Amsterdam geboren op 12 augustus 1899. Ze werd actrice van beroep en ook schilderes; een autodidact. Nola trouwde op 15 april 1931 met de veertien jaar oudere Joodse Maurits de Vries, in die tijd een gevierd regisseur van “De Jantjes”. Maurits werd geboren op 29 december 1885. Het huwelijk tussen Nola en Maurits duurde tot 4 september 1940. Maurits overleed in 1946.
Noa vertrok op 8 december 1954 naar Suriname om daar een kunstopleiding op te zetten en overleed in Paramaribo op 8 mei 1984. Ellen de Vries schreef een boek over Nola; Nola, portret van een eigenzinnig kunstenares (Amersfoort 2009).
Falckstraat 11-3 – Kurt Jozef Rudolf Rosenthal
Kurt werd geboren in Arnsberg op 12 mei 1922 en vermoord in Mauthausen op 25 juli 1941. Hij was vluchteling uit Duitsland die al kort na de machtsovername door Hitler Duitsland verliet. In Eerde (bij Ommen) werd in 1934 een Quackersschool opgericht, Kurt bezocht deze school. Hij werd hier opgeleid voor een landbouwersbestaan in Palestina.
Falckstraat 14hs – Chaim Unger
Chaim werd in Rozdol (Polen, nu westelijke Oekraïne) geboren op 12 oktober 1908. Hij ontvluchtte Polen en kwam naar Amsterdam. Chaim werd in Sobibor vermoord op 23 juli 1943.
Falckstraat 14hs – Bertina Katan – Vis
Bertina Vis werd in Grave geboren op 23 september 1859 en vermoord in Auschwitz op 1 februari 1943. Bertina had een kind dat de oorlog overleefde.
Falckstraat 14hs – Abraham en Henriette van Adelsbergen
Abraham was vertaler van beroep. Hij werd geboren op 30 mei 1901 in Amsterdam en in Blechhammer vermoord op 22 oktober 1944. Zijn vrouw, Henriette van Adelsbergen – Braunberger was onderwijzeres en werd in Amsterdam geboren op 6 juli 1899. Ze werd vermoord op 5 november 1942 in Auschwitz. Henriette werkte op de Frederikschool op de Voormalige Stadstimmertuin 1 (het latere Joods Lyceum).
Falckstraat 31-33 – Fa. S. E. van Embden
Deze firma werd hier in 1920 gevestigd en grossierde in lingerie, tafel- en huishoudgoederen. De zaak was van Salomon Elias van Embden (Wageningen, 21 januari 1893 – Midden-Europa, ).
Falckstraat 33 – David Orobio de Castro
Tot 1912 woonde toneelcriticus David Orobio de Castro op dit adres.
bron:
Mak, Geert, Een kleine geschiedenis van Amsterdam, Amsterdam 2012
www.wikipedia.nl, lemma Anton Reinhard Falck (bezocht 14 maart 2015)
Elias, Mirjam, Het Verlaten Hotel
Het Nationale Dagblad, voor het Nederlandsche Volk, De Nationale Jeugdstorm te Amsterdam, 9 juli 1940.
Krantenartikel Jeugdstorm: Dagblad van Rotterdam, 22 oktober 1941
www.eenkleineheldendaad.nl, lijst Joodse leerkrachten (bezocht 14 maart 2015)
www.joodsmonument.nl, Joodse Falckstraters (bezocht 14 maart 2015)
advertentie leerkrachten: het Joodsche Weekblad, uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam, 31 okt 1941
stadsarchief Amsterdam, archiefkaart Hatterman, Nola Hendrika Petronella
www.zuidelijkewandelweg, lemma Nola Hatterman (bezocht 14 maart 2015)
“Advertentie S E van Embden”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 31-12-1920. Geraadpleegd op Delpher op 09-06-2019, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859816:mpeg21:a0014
Stadsarchief Amsterdam, gezinskaart [van] Embden, S.E. – 21-01-1893 – 5422-0378D-5290
illustraties:
“Advertentie S E van Embden”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 31-12-1920. Geraadpleegd op Delpher op 09-06-2019, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859816:mpeg21:a0014
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Falckstraat. Speelkwartier van de Openbare Lagere School der 2e klasse, School C, Reguliersgracht 107. Olie, Jacob (1834-1905). september 1903. 10019A000771.
gepubliceerd:
5 mei 2016
laatst bijgewerkt:
30 juni 2023