In 1881 werd er op de Keizersgracht 704 een vleugel afgeleverd. Deze piano was drie jaar eerder besteld bij de pianobouwer Erard Frères in Parijs en deze piano uit dit familiebedrijf was zeker geen huis-, tuin- en keukenmuziekinstrument. Keizersgracht 704 was de woning van Bernard Leon Gompertz (Amsterdam, 9 oktober 1848 – Amsterdam, 2 februari 1916) en zijn vrouw Emma Sophia Catharina Josephus Jitta (Amsterdam, – Utrecht, ) die hier sinds 1873 woonden. In 1878 hadden ze het instrument besteld.
De piano’s die door de firma Erard werden gebouwd kwamen uit een familiebedrijf. Sébastien Erard (Erhard) (Straatsburg, 5 april 1752 – Passy, 5 augustus 1831) was de grondlegger van de onderneming. Hij kwam in 1768 naar Parijs en bouwde in 1777 zijn eerste tafelpiano. Zijn broer Jean-Baptiste Erard kwam in 1780 naar Parijs en de firma Erard Frères werd opgericht. Sébastien was innovatief, paste als eerste een smeedijzeren raamwerk toe om de snaren op te spannen en zorgde voor tal van verbeteringen waardoor hij als een van de groten gerekend kan worden in het bouwen van piano’s. Tal van innovaties worden ook nu nog toegepast bij verschillende pianobouwers. Erard Frères had twee fabrieken, een in Parijs en, tussen 1792 en 1890, een in Londen. De onderneming bleef bestaan tot 1959, toen volgde een fusie met Gaveau en in 1960 met Pleyel. In 1970 werd deze onderneming overgenomen door Wilhelm Schimmel uit Braunschweig en sinds 1971 heet dit bedrijf de Schimmel Company.
Bernard en Emma betaalden ruim Ffr. 3500,- voor het instrument en de piano werd vervolgens afgeleverd in Amsterdam. De piano had een serienummer en via de archieven van de de firma Erard Frères kon de geschiedenis van de vleugel worden teruggevoerd naar het echtpaar Gompertz – Josephus Jitta. Ook de registratie van de aflevering is behouden gebleven.
De dochters
Emma en Bernard hadden twee dochters, ten eerste Louise (28 juni 1874 – Utrecht, 31 augustus 1920), echtgenote van Ernst Julius Cohen en zij kregen twee kinderen, Emma Johanna en Adriaan, en ten tweede Alice Judith (8 december 1878 – Den Haag, 25 oktober 1943).
Kleinzoon Adriaan Cohen
Adriaan vertrok naar Frankrijk. Daar trouwde hij en kreeg twee zoons, Claude en Patrick. De kans dat de vleugel mee is gegaan naar Frankrijk wordt door familieleden bijzonder klein geacht.
Kleindochter Emma Johanna Cohen
Emma Johanna Cohen (Amsterdam, 10 september 1896 – Utrecht, 2 december 2000) trouwde gemengd, met Hein (Hendrik Willem) Verloop (Utrecht, 21 juni 1886 – Utrecht, 1 april 1946) en kreeg drie kinderen, Louise, Ernst en Wim. Emma overleed op 104-jarige leeftijd. Haar zoon Ernst is nu 97 (2024), Louise en Wim zijn inmiddels overleden.
Dochter Alice Judith
Alice Judith trouwde in december 1900 met Fritz (Frederik Salomon) Eltzbacher, telg uit een vooraanstaande Duits-Joodse bankiersfamilie. Zij kregen drie kinderen; Max Otto (Keulen, 24 november 1901 – Den Haag, 27 oktober 1971), Bernadette (Keulen, 11 maart 1903 – Amsterdam, 24 februari 1984) en Amelia Louise (Berlijn, 13 september 1909 – Amsterdam, 9 oktober 1998).
Fritz was onder andere lid van de Raad van Toezicht van de Amsterdamse Bank en commissaris van de Haarlem-Zandvoort Spoorweg-Maatschappij en zijn familie was zeer betrokken bij de ontwikkeling van Zandvoort als badplaats. Fritz en Alice kregen drie kinderen. Fritz overleed op 18 januari 1927 in ‘Huize De Wildbaan’ aan de Hoofdstraat in Driebergen en was toen 67 jaar oud. Alice kwam door vergiftiging om in de gevangenis te Scheveningen op 25 oktober 1943.
Piano op het Wilhelminapark in Utrecht
Een familielid van 97 jaar oud herinnerde zich in 2024 duidelijk de vleugel. Deze stond in de zogeheten ‘pianokamer’, in de villa aan het Wilhelminapark (waar Emma na de dood van haar man naartoe was verhuisd). Dit huis is in de oorlog leeggehaald en in eerste instantie is de gehele inboedel naar de Amsterdamse Rijtuigmaatschappij gebracht. Wat er daarna mee is gebeurd, wist het familielid niet. Mogelijk staat het in de erfenispapieren van Emma Gompertz – Josephus Jitta die worden gezocht.
De reis van de piano
Wat is er gebeurd met de piano tussen de aflevering op de Keizersgracht 704 in 1881 en de huidige tijd. De piano is sinds 1997 het eigendom van een ingenieur in Düsseldorf. In 1995 informeerde een kennis bij hem, die moest verhuizen van Solingen naar Stuttgart, of hij belangstelling voor de piano had. De belangrijkste vraag daarbij is of de vleugel nog in bezit van de familie was tijdens de bezetting en wellicht geroofd werd door de nazi’s. Dat is nu de vraag en wat bekend is staat in het schema hieronder:
| jaar | gebeurtenis | locatie vleugel |
| 1878 | vleugel wordt gebouwd | Erard Frères, Parijs |
| 1881 | vleugel wordt afgeleverd | Keizersgracht 704 |
| 1916 | Bernard Leon Gompertz overlijdt | Keizersgracht 704 |
| 1916 – 1920 | Emma Josephus Jitta verhuist naar Utrecht | Wilhelminapark 26, Utrecht. Huis werd leeggehaald, inboedel eerst naar Amsterdamse Rijtuigenmaatschappij. NSB-burgemeester Van Ravenzwaay trekt later in dit pand. |
| 1920 | dochter Louise Gompertz overlijdt | indien in bezit van Louise Gompertz: mogelijk erfenis voor dochter Emma Johanna Verloop – Cohen |
| 1941 | Emma Josephus Jitta overlijdt op 4 januari | indien nog in de familie: mogelijk erfenis voor dochter Alice Judith Eltzbacher – Gompertz |
| 1943 | Alice Judith Gompertz overlijdt op 25 oktober 1943. Woonde op de Willem Frederiklaan 6. | indien nog in de familie: mogelijk erfenis voor een van de kinderen van Alice |
| ? | ? | ? |
| ? | ? | ? |
| ? – 1997 | eigendom kennis | Haan, Kreis Mettmann, bij Solingen |
| 1997 – heden | piano wordt gekocht door Duitse ingenieur | Düsseldorf |
Geroofd?
Een mogelijkheid die direct opdoemt bij dit verhaal over Joods bezit dat in Duitsland terecht kwam is het idee dat het op een van de mogelijke locaties werd gestolen door de nazi’s. De Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, de centrale organisatie van de nazi’s voor de roof van cultuurgoederen, had een afdeling ‘Sonderstab Musik‘. Deze afdeling was verantwoordelijk voor grootschalige plunderingen van alles wat met muziek te maken had in de door Duitsland bezette gebieden. Zo werden in Parijs en omgeving door deze organisatie 8000 piano’s gestolen, maar ook vanuit Nederland werden vleugels en piano’s naar Duitsland getransporteerd.
Veel van de reis van deze vleugel is nog onbekend. Was de vleugel nog in bezit van de familie na het overlijden van Bernard Leon? Ging de piano naar Utrecht? Ging de vleugel na het overlijden van Emma naar Alice in Den Haag? Was vleugel nog in haar bezit in het begin van de bezetting en wanneer ging de vleugel van Nederland naar Duitsland. Was het roofkunst of werd de piano op een normale manier aangeschaft? Een welhaast onmogelijke zoektocht, maar toch, men weet maar nooit – wanneer er informatie is, mail.
bron:
Sébastien Erard, wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9bastien_Erard (geraadpleegd 1 mei 2024)
Emma Sophia Catharina Josephus Jitta, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 1827.
Alice Judith Eltzbacher, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130283046 (Alice ELTZBACHER GOMPERTZ).
Max Otto Eltzbacher, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130283047 (Max O ELTZBACHER).
Piano 51705, archieven Erard Freres met dank aan S. auf der Horst (email 26 april 2024).
Max Otto Eltzbacher, Familiebericht. “De Telegraaf”. Amsterdam, 29-10-1971, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 02-05-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011196861:mpeg21:p010.
Sonderstab Musik, https://www.nzz.ch/feuilleton/instrumentenraub-der-nazis-neue-herausforderung-fuer-die-provenienzforschung-ld.1827615.
Alice Judith Gompertz, Gemeentearchief Den Haag, 0354-01 Bevolkingsregister gemeente Den Haag, inventarisummer 477.
Emails S. Jitta d.d. 16, 18 mei 2024.
illustratie:
foto piano en foto serienummer met dank aan S. auf der Horst (email 26 april 2024).
gepubliceerd:
15 mei 2024
laatst bijgewerkt:
18 mei 2024