De Cruquiusweg is een straat die in 1879 vernoemd naar Nicolaas Samuel Cruquius (1678-1754). Het stadsdeelkantoor van het voormalige stadsdeel Zeeburg (1990-2010) was gevestigd aan de Cruquiusweg. Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) is er sinds 1989 gehuisvest in het voormalige cacaopakhuis Koning Willem I. In hetzelfde gebouw is ook het Persmuseum ondergebracht. Verder waren de veemarkt en het abattoir aan deze weg gevestigd.
Cruquiusweg 46-48 – Veemarkt
Hier was de ingang van de veemarkt gevestigd.
Cruquiusweg 62-68 – firma M. Vorst
Dit bedrijf was hier in 1938 gevestigd en adverteerde in het Nieuw Israëlietisch Weekblad voor personeel.
Cruquiusweg 70-74 – darmenhandel H. Sak & Zoon
Dit bedrijf was hier vanaf ca. 1919 gevestigd. Een van de firmanten was Meijer Sak (Amsterdam, – Sobibor, ), zoon van Hartog Sak (Steenwijkerwold, 17 augustus 1852 – Amsterdam, 31 mei 1925) en Marianne Buitenkant (Amsterdam, 6 oktober 1852 – Amsterdam, 26 februari 1926). Meijer had een zus Jeanne (Amsterdam, 25 september 1889 – Amsterdam, 8 april 1920) en een broer Herman (Amsterdam, 21 april 1892 – Amsterdam, 27 juni 1892).
Meijer woonde onder andere op de Ruyschstraat 5 en was gehuwd met Leonora Snoeck (Amsterdam, – Sobibor, ). Zij hadden twee kinderen; Hartog (Amsterdam, – Auschwitz, ) en Helena (Amsterdam, 3 september 1913). Ten tijde van de oorlog woonden Meijer en Leonora op de Waalstraat 65-1.
Cruquiusweg 77 – Tex N. V., groothandel in lompen
Dit Joodse bedrijf kreeg in 1941 een Verwalter, een door de nazi’s aangewezen zaakgelastigde. Dit was H. G. Küppers. Wat er met een bedrijf gebeurde nadat de leiding in handen kwam van een zaakgelastigde verschilde van bedrijf tot bedrijf. De ene beheerde het bedrijf goed en na de oorlog kon het bedrijf de activiteiten voortzetten, de andere beheerder roofde de onderneming leeg of bleek zo incapabel dat het bedrijf failleerde. Het adres van de onderneming veranderde (waarschijnlijk na de oorlog) in Cruquiusweg 89.
Cruquiusweg 89 – Tex N. V., groothandel in lompen
Tijdens de oorlog is gedurende het bewind van de Verwalter het bedrijf behouden gebleven door de boekhouder, mijnheer Verwey. Hij bleef nog jaren een trouwe werknemer en hield vanuit zijn portiershuisje een oogje in het zeil en hielp na de oorlog Wolf Elbaum met alles wat nodig was om in te burgeren in Nederland.
Na de oorlog kwam het bedrijf terug in de handen van de oorspronkelijke eigenaar, Chaim Lejb Elbaum (Laskarzew, Polen, 17 juni 1908 – Amsterdam, 5 april 1980). Chaim woonde sinds 1932 in Nederland en had in 1942 getracht om naar Zwitserland te ontkomen. Hij werd gearresteerd en naar Duitsland overgebracht en overleefde de oorlog. Ten tijde van de oorlog woonde Chaim op de Waalstraat 23-2. In 1946 trouwde Chaim met Debora Kanel (Bialystok, 5 augustus 1925 – Amsterdam, 17 april 2006) en kreeg met haar drie kinderen; Irene Chawa, Ina Elise en Eduard Israël.
Chaim had een oudere broer die na de oorlog naar Amsterdam kwam, Wolf/Wladek (Laskarzew, 31 maart 1899 – Amsterdam, 28 augustus 1984). Wladek was eerst gehuwd met Helena (Hella) Kaczor (Katsor) (Warschau, 20 februari 1900). Hella en de kinderen, Artek (1925) en Nusia (1929), werden in 1942 in Treblinka vermoord. Veel Joodse Poolse mannen waren zonder hun gezin eerder gevlucht omdat ze dachten dat de pogroms -en ook de acties van de nazi’s – alleen een gevaar waren voor de mannen.
Wladek trouwde in 1948 met Rozalja Spett (Jodlowa, 18 juni 1912 – Amsterdam, 27 maart 1990). Roza Spett was eerder gehuwd met Chaim Rosenblat (1908 – 1942). Hij is tijdens hun vlucht met hun dochter Bronia vanuit Polen in Samarkand (toen Sovjet-Unie, nu Oezbekistan) aan een ziekte overleden. Roza en Wladek hebben elkaar in Samarkand ontmoet en Roza is samen met haar dochter Bronia met Wladek meegegaan naar Nederland. Wladek en Roza kregen twee dochters; Eva Rachel en Hedy Regina.
De twee broers zetten zich vol passie aan de wederopbouw van hun zaak. Het gezin van Wladek kwam uiteindelijk in Amsterdam te wonen.
Het bedrijf had in de zestiger jaren dit adres. In oktober 1963 brandden twee opslagloodsen van N. V. Tex af. Volgens een annonce uit 1974 bleek het bedrijf omgezet te zijn van een Naamloze Vennootschap in een Besloten Vennootschap. De onderneming werd in 1985 ontbonden.
Cruquiusweg 142-144 – werkplaats Orenstein & Koppel
Hier was de werkplaats van dit bedrijf gevestigd.
bron:
“Beheerders en Bewindvoerders”. “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 1941/08/11 00:00:00, p. 9. Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010928766:mpeg21:p009
“VUURZEE LAAIT IN PAKHUIS”. “De Telegraaf”. Amsterdam, 1963/10/19 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110589824:mpeg21:p004
“Advertentie administrateur”. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 1967/09/23 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000034056:mpeg21:p012
“Advertentie”. “Het Parool”. Amsterdam, 1974/01/17 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010837728:mpeg21:p018
“Familiebericht”. “De Telegraaf”. Amsterdam, 1980/04/08 00:00:00, p. 13. Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011200768:mpeg21:p013
“Familiebericht”. “Trouw”. Meppel, 1985/11/19 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010828295:mpeg21:p006
Stadsarchief Amsterdam, Chaim Lejb Elbaum, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1408
Stadsarchief Amsterdam, Wolf Elbaum, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 1408
“Advertentie H. Sak”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1919/09/12 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010859748:mpeg21:p004
“Advertentie Vorst”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1938/10/21 00:00:00, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 08-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874646:mpeg21:p008
Yad Vasjem, victims database, Hella Katsor (geraadpleegd 9 mei 2021)
Yad Vasjem, victims database, Artek Elbaum (geraadpleegd 9 mei 2021)
Yad Vasjem, victims database, Nusha Elbaum (geraadpleegd 9 mei 2021)
Meijer Sak, “Naamlijst voor den telefoondienst 1917 : jan.1917”. Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie, 1917. Geraadpleegd op Delpher op 09-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMMVC01:000000012:00003
Stadsarchief Amsterdam, Meijer Sak, Overgenomen delen, archiefnummer 5416, inventarisnummer 211
illustratie:
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank / Olie, Jacob (1834-1905). Cruquiusweg 46-48 (v.r.n.l.), Ingang Veemarkt, gezien vanuit het Restauratiegebouw (Veemarkt 83-95) naar de woningen van de pachter (links) en de marktmeester (rechts). Op de achtergrond: boerderijen in de Zeeburgerpolder en het administratiegebouw van de Spoorwegen in de Stadsrietlanden. 1890. 10019A001241
gepubliceerd:
8 mei 2021
laatst bijgewerkt:
9 mei 2021