Het Thorbeckeplein is vanouds het rustige deel van het Rembrandtplein – of, anders gezien, het verlengde van de Reguliersgracht.
Thorbecke, de grondlegger van het liberalisme in Nederland, is de naamgever en zijn standbeeld siert de zuidzijde het plein. Het plein heeft niet altijd zo geheten. Tot 1785 was het een deel van de Reguliersgracht en in dat jaar werd dit deel gedempt en Reguliersplein genoemd. Daarna werd het omgedoopt tot Kaasmarkt wat tot 1876 duurde toen de ernaast gelegen Botermarkt omgedoopt werd tot Rembrandtplein. Tijdens hetzelfde raadsbesluit werd dit plein het Thorbeckeplein.
Volgens sommige bronnen heeft het beeld van Thorbecke ooit andersom gestaan en keek hij naar het plein, maar toen op het Thorbeckeplein erotische gelegenheden gevestigd werden draaide men het beeld om zodat de oude heer daar niet naar hoefde te kijken.
In het begin van de twintigste eeuw waren de uitgaansgelegenheden op het Rembrandtplein zeer populair onder de Joodse bevolking; het Thorbeckeplein was iets minder populair. Het Thorbeckeplein had beslist een rol binnen de Tweede Wereldoorlog.
Thorbeckeplein 2-4 – Café van der Laan
Café Van der Laan was hier in 1939 gevestigd en adverteerde in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. In 1941 adverteerde dit café in het antisemitische blad De Misthoorn, en noemde zich in de advertentie ‘het trefpunt van alle kameraden’.
Thorbeckeplein 3 – De Goede Bron
Magazijn De Goede Bron adverteerde rond 1913 regelmatig in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. Er was van alles te koop, van mantels en kostuums tot kinderwagens.
Thorbeckeplein 5 – Cabaret
In de bovenzaal van dit pand was in 1936 het “Groot Cabaret der Onbekenden” gevestigd. Wanneer men meende talent te hebben kon men zich aanmelden.
Thorbeckeplein 5 – Café en Variété Alcazar
Café en variété-theater Alcazar was van Dirck Vreeswijk. Vreeswijk liet zijn Joodse werknemers gewoon doorwerken toen dat verboden werd. In september 1940 werden al eens alle ruiten ingeslagen van Alcazar. In 1941 trad Clara de Vries er nog op en op 9 februari 1941 was dat de aanleiding voor knokploegen van de NSB om Alcazar, samen met café Heck en andere cafés en dansgelegenheden in de buurt, kort en klein te slaan. De politie greep niet in, ingrijpen werd verboden door de Ordnungspolizei. Bij deze rellen raakten 23 mensen gewond. Na de oorlog werd Alcazar de Moulin Rouge, tegenwoordig is dit pand “de Heeren van Aemstel”.
Onderduik
Boven café Alcazar zaten in de oorlog op de derde verdieping 14 Joden in onderduik tot 28 mei 1943, toen de Gestapo het pand binnenviel. Een van hen was Harry Swaab (Amsterdam, 10 februari 1914 – Amstelveen, 1 maart 2005), die na de oorlog meldde dat het idee om tijdens de onderduuik een film te maken, de “Duikjoodbasis”, geboren werd om de verveling te bestrijden. Het scenario voor de 25 minuten durende film werd geschreven door de toen dertienjarige Henry Robinski (1927 – 2016). De film werd gedraaid tussen juli 1942 en april 1943 en werd opgenomen door een verzetsman die voor de oorlog voor een filmmaatschappij had gewerkt.
Op 11 mei 1983 doken sporen van deze film weer op toen werklui het dagboek van Henry en het script vonden toen ze het pand op Thorbeckeplein 5 verbouwden. Henry veranderde na de oorlog zijn naam.
Harry Swaab was de financier geweest en hij en zijn vrouw Truus waren twee van de onderduikers die de inval van de Gestapo op Thorbeckeplein 5 in 1943 konden ontsnappen, net zoals Henry en zijn moeder. Na de oorlog heeft Harry de film opgehaald, maar Truus en hij twijfelden zeer of de film openbaar moest worden gemaakt. De film is in 2010 overdragen aan het Joods Historisch Museum, is inmiddels onder andere vertoond op de Franse en Britse televisie.
In 1983 werd er al uitgebreid bericht over deze film in het Nieuw Israëlietisch Weekblad, en het artikel van Mau Kopuit staat hier.
Deze onderduikers werden mede verzorgd door Bertus van Grouw, die in 1944 werd aangehouden en in 1945 omkwam in een buitenkamp van Neuengamme. Een andere helper was Bep Groenhart, die op 12 april 1988 de onderscheiding van “rechtvaardige onder de volkeren” van Yad Vasjem kreeg.
Thorbeckeplein 5 – De Kibboets
Op 1 mei 1965 werd op dit adres het Israëlisch Cabaret “De Kibboets” geopend. Er was non-stop cabaret met, bij de opening, onder andere Aviva Semadar (1935), Quite Lowe, Annette Roco (1938 – 2015), Shoshana en in de maand mei Rika Jansen (1924 – 2016) met haar Jiddisch repertoire.
Thorbeckeplein 6-10 – Restaurant Gaston
Restaurant Chez Gaston was hier gevestigd in de oorlog en werd in 1943 als luxebedrijf gesloten. Het personeel moest zich melden voor de Arbeitseinsatz.
Thorbeckeplein 7-9 – Café Imperial
A. Lindeman opende op 2 juni 1933 dit café waar later ook het Cabaret Imperial gevestigd zou zijn. Op 4 februari 1935 startte ‘de Nederlandsche Artistenorganisatie’ in dit café de artiestenbeurs, een arbeidsbemiddelingsbureau, die vanaf toen elke maandag er gehouden werd. Joodse artiesten, zoals Maupie (Jozeph) de Vries (Coevorden, – Auschwitz, ), Maloitz en Isidore Zwaaf traden er op.
Al op 5 juli 1940, nog voor de eerste anti-Joodse maatregel was afgekondigd, meldde Het Nationaal Dagblad dat er in Imperial een zuivering had plaatsgevonden en dat er geen Joodse artiesten meer optraden en de ‘jiddische viezigheid van vroeger’ was verdwenen.
Het etablissement stond toen onder leiding van directeur A. Van Campen die op 18 juli 1940 vol trots in Het Nationaal Dagblad adverteerde met zijn ‘eerste arisch kleinkunstcabaret.
Verder was dit het contactadres van De Doodsklok. De Doodsklok was een antisemitisch blad dat tijdens de oorlog verscheen. De redactie was gevestigd op de Utrechtsestraat 16.
Thorbeckeplein 7-9hs – Hugo Rosenthal en Alice Heinemann
Op 7-9hs woonde in 1941 Hugo Rosenthal (Wallen, 19 augustus 1882 – Sobibor, 30 april 1943) en zijn vrouw Alice Heinemann (Bernburg an der Saale, 22 maart 1882 – Sobibor, 30 april 1943).
Thorbeckeplein 8 – Mozes Penha
Boekverkoper Mozes Penha (Amsterdam, 16 maart 1820) woonde in 1878 op dit adres en bood toen een gemeubileerd bovenhuis aan voor de huur van ƒ 500,-. Mozes was gehuwd met Clara Lobo (Amsterdam, 20 december 1828).
Thorbeckeplein 8 – diamantair Nunes Cardozo
In 1878 verhuisde diamantair J. Nunes Cardozo naar dit adres. Verhuisde hij naar het gemeubileerde bovenhuis van Mozes Penha?
Thorbeckeplein 8-10 – Monte Carlo
In 1935 werd het café Monte Carlo geopend en, volgens haar annonce, was dit vooral op zaterdag en zondag het middelpunt van beschaafd uitgaande publiek. Iedere middag en avond zong Hilde Wörner, een operette-diva van het “Metropole Theatre” uit Berlijn er.
Thorbeckeplein 8-10 – Chez Gaston
Chez Gaston adverteerde na de oorlog frequent in het Nieuw Israëlietisch Weekblad en noemde zich de bekendste dancing van Amsterdam.
Thorbeckeplein 8-10 – Let’s go Coco’s
Let’s go Coco’s, lousy food and warm beer, adverteerde in 1992 in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. Er was ook een vestiging op de Nieuwendijk 11.
Thorbeckeplein 9 – Flora Goudstikker
In maart 1889 adverteerde Flora Goudstikker (Den Bosch, 4 april 1835) met haar voorjaarsmantels. Flora was gehuwd met Israël Cohen (Anholt, 4 augustus 1834) en zij hadden vier dochters; Emilie (Den Bosch, 5 augustus 1863), Maria (Den Bosch, 17 september 1864), Anna (Den Bosch, 22 april 1866) en Henriëtte (Den Bosch, 29 mei 1870).
Thorbeckeplein 12 – firma De Haas
Voor de oorlog was op dit adres een van de restaurants van Fa. De Haas gevestigd.
Thorbeckeplein 12 – De Drie Musketiers
In 1949 was hier café-restaurant De Drie Musketiers gevestigd van uitbater E. Rosenthal.
Thorbeckeplein 18-20 – Riche Bodega
In het begin van de oorlog was hier de Riche Bodega van Ben Duis (Amsterdam, 27 februari 1896 – Midden-Europa, 4 februari 1945) gevestigd. Duis was van oorsprong violist en woonde op de Amstelkade 80. In het antisemitische blaadje De Misthoorn van 8 maart 1941 werd een conflict tussen Duis en zijn niet-Joodse compagnon breed uitgemeten. In hetzelfde stuk werd dit adres een broeinest van anti-Duitse propaganda genoemd.
Thorbeckeplein 18-3 – Abraham Root en Leentje de Leeuw
Op nummer 18-3 woonden in 1941 Abraham Root (Saramacca, Suriname, 23 juli 1881 – Auschwitz, 19 november 1942) en zijn vrouw Leentje de Leeuw (Haarlem, 21 december 1883 – Auschwitz, 19 november 1942).
Thorbeckeplein 22 – Muller
Mevrouw Muller woonde op dit adres en was verloskundige. Ze adverteerde in het Nieuw Israëlietisch Weekblad in 1916.
Thorbeckeplein 28 – bloemenvrouw Sara Bacharach
Woonhuis van Sara Bacharach, de bloemenvrouw van het Rembrandtplein. Ze vierde haar zestigjarig jubileum als bloemenvrouw op dit plein. Het uitgebreide verhaal over haar staat hier.
Thorbeckeplein 30 – Het Gulden Pothuis
Harry Zegerius was juwelier, goudsmit en diamantzetter en adverteerde met dit adres, en onder de naam “Het Gulden Pothuis” rond 1960 regelmatig in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. In november 1962 verhuisde deze zaak naar de Utrechtsestraat 98.
Thorbeckeplein 30 – Moskovits
B. Moskovits vestigde zich in “Het Gulden Pothuis”, deze naam bleef gehandhaafd, na het vertrek van Zegerius naar de Utrechtsestraat. Ook Moskovits verkocht gouden en zilveren geschenken, maar ook religieuze voorwerpen.
In 1964 verhuisde Moskovits zijn zaak naar het Rokin 11.
Thorbeckeplein 30boven – gezin Wertheim
Op 30boven woonde in 1941 Hanna Wertheim-Cohen (Amsterdam, 17 februari 1899 – Auschwitz, 30 september 1942) en haar man Joseph Wertheim (Amsterdam, 28 november 1894 – Auschwitz, 30 september 1942) en hun zoons Elkan (Amsterdam, 21 januari 1924 – Auschwitz, 30 september 1942) en Michel (Amsterdam, 22 augustus 1928 – Auschwitz, 9 augustus 1942).
verder
Tot 1918 was het Thorbeckeplein het eindpunt van lijn 16. In september 1918 was deze halte opgeheven en verplaatst naar de Vijzelstraat. Er werd wel voortaan ’s avonds een wagen op het plein geplaatst om de bezoekers van de schouwburgen rond het Rembrandtplein te vervoeren over lijn 16 in de richting van de De Lairessestraat. Op 1 november werd deze dienst opgeheven, er was onvoldoende behoefte.
bron:
joodsmonument.nl, lemma’s Root, Wertheim, Rosenthal (geraadpleegd 2013)
website JHM,
NRC,
Nieuw Israëlietisch Weekblad, 18 juli 1913, De Goede Bron, nummer 3
ibidem, 29 nov 1878, Penha, nummer 8
ibidem, 14 jan 1916, Muller, nummer 22
ibidem, 27 sep 1918, gemeentetram
ibidem, 1 nov 1918, gemeentetram
ibidem, 8 feb 1935, Monte Carlo, nummer 8-10
ibidem, 6 nov 1936, Groot Cabaret der Onbekenden, nummer 5
ibidem, 13 sep 1939, Van der Laan, nummer 2
ibidem, 23 sep 1949, De Drie Musketiers, nummer 12
ibidem, 24 sep 1954, Chez Gaston, nummer 8-10
ibidem, 11 nov 1960, Zegerius, nummer 30
ibidem, 2 nov 1962, Harry Zegerius, nummer 30
ibidem, 1 feb 1963, Moskovits, nummer 30
ibidem, 13 maart 1964, Moskovits, nummer 30
ibidem, 30 april 1965, De kibboets, nummer 5
ibidem, 15 april 1988, Bep Groenhard, nummer 5
ibidem, 24 jan 1992, Coco’s, nummer 8-10
De Misthoorn, 8 maart 1941, Riche Bodega, nummer 18-20
ibidem, 15 maart 1941, Van der Laan, nummer 2-4
Het Nationale Dagblad: voor het Nederlandsche Volk, 14 september 1940, advertentie De Doodsklok.
www.joodsmonument.nl, lemma Benjamin Duis (geraadpleegd 21 nov 2015)
Stigter, Bianca, De Bezette Stad, Plattegrond van Amsterdam 1940-1945, (Amsterdam 2010) p 130 – Gaston
Opening Imperial, Advertentie. “De Telegraaf”. Amsterdam, 02-06-1933, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110569372:mpeg21:p001
Nederlandsche Artisten Organisatie.. “De Gooi- en Eemlander : nieuws- en advertentieblad”. Hilversum, 31-01-1935, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011171765:mpeg21:p005
Maupie de Vries, Advertentie. “Het volk”. Amsterdam, 17-10-1935, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB15:000883042:mpeg21:p00008
Imperial, Advertentie. “Het volk”. Amsterdam, 08-07-1937, p. 9. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB15:000889013:mpeg21:p00009
JODEN-SABOTAGE.. “Het nationale dagblad : voor het Nederlandsche volk”. Leiden, 05-07-1940, p. 8. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011132274:mpeg21:p008
Advertentie. “Het nationale dagblad : voor het Nederlandsche volk”. Leiden, 18-07-1940, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011132285:mpeg21:p006
De Doodsklok; Bianca Stigter, De bezette stad, plattegrond van Amsterdam 1940 – 1945 (Amsterdam 2005) 129.
Nunes Cardozo, Weekblad voor Israëlieten. 7 juni 1878. Geraadpleegd op Delpher op 08-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005599049:00001.
Flora Goudstikker, Israelietische nieuwsbode. 29 maart 1889. Geraadpleegd op Delpher op 08-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005542093:00001.
Flora Goudstikker, Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1874-1893, archiefnummer 5000, inventarisnummer 2095.
illustraties
© joodsamsterdam.nl, 2013
Nieuw Israelietisch Weekblad, advertentie 17 december 1937
Stadsarchief Amsterdam, beeldbank. Jager, A. (uitgever). Het standbeeld van de liberale politicus J.R. Thorbecke op het Thorbeckeplein. Met rechts op de achtergrond de ingang van de Halvemaansteeg. 1876. 010005001146
Imperial, Advertentie. “Het volk”. Amsterdam, 08-07-1937, p. 9. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB15:000889013:mpeg21:p00009
Advertentie. “Het nationale dagblad : voor het Nederlandsche volk”. Leiden, 18-07-1940, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 31-10-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011132285:mpeg21:p006.
Nunes Cardozo, Weekblad voor Israëlieten. 7 juni 1878. Geraadpleegd op Delpher op 08-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005599049:00001.
Flora Goudstikker, Israelietische nieuwsbode. 29 maart 1889. Geraadpleegd op Delpher op 08-07-2024, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005542093:00001.
gepubliceerd:
6 mei 2016
Laatste aanpassing:
8 juli 2024