Op de Nieuwe Doelenstraat 13, tegenover Hotel de l’Europe, was tijdens de oorlog het beruchte Bureau Joodsche Zaken (Bureau 11) gevestigd, een eenheid van de Amsterdamse politie, vanaf 1 juni 1942 onder leiding van Rudolf Wilhelm Dahmen von Buchholz (Den Haag, 30 december 1889 – 10 augustus 1967).
Deze vestiging werd al langer door de politie gebruikt. In 1928 was er het bureau van de Rijkspolitie der Nederlandse Centrale inzake Falsificaten gevestigd en daarmee wordt al duidelijk dat het geen standaard politiebureau was. Drie jaar eerder, in 1925, was dit adres het secretariaat van de Academie voor Lichamelijke Opvoeding.
In de jaren voor de oorlog was het opsporen en arresteren van oplichters de voornaamste taak van dit bureau. Aan het begin van de bezetting veranderde het werkterrein. In 1941 schreef de verzetskrant Het Parool over dit bureau en deed uit de doeken wat er gebeurde. Toen al ging er geen dag voorbij of in Amsterdam werden tientallen personen gearresteerd en opgesloten of naar Duitsland overgebracht. Er werd melding gedaan over de mishandeling van de arrestanten, over dreigementen en over leugens om ‘de waarheid’ uit de arrestanten te krijgen. Het Parool wees vooral op de Nederlanders die er werkten. ‘De Duitscher weet zelf geen weg in ons land, hij kent de bevolking niet en hij weet niet in welke milieux hij naar bepaalde zaken moet zoeken’, schreef de krant, en: ‘van de Nederlandse politie ondervindt hij bovendien onvoldoende medewerking. In vele gevallen zelfs hardnekkige tegenwerking.’ Die laatste zin laat duidelijk merken dat het bureau een aparte plaats had binnen de hoofdstedelijke politie. De NSB’ers die zich in verschillende korpsen bevonden, hadden hun weg gevonden naar dit bureau en de bijnaam van hen was al snel ‘de Hollandse Gestapo’.
Het bleef niet bij arrestaties alleen. Het Parool schreef toen al dat, wanneer een arrestatie gedaan werd, ook de woning werd afgeschuimd door de politie van dit bureau. Tal van zaken werden dan meegenomen. Bureau Joodsche Zaken werd een ‘concurrent’ van de Colonne Heinnecke, de recherche van de Hausraterfassungstelle. Deze rechercheafdeling stond onder leiding van Willem Heinnecke en was belast met het inzamelen van Joodse bezittingen. Vanaf maart 1943 verlegde deze organisatie het werkterrein van spullen naar mensen, dit onder invloed van de beloning die men ontving per aangegeven Joodse Nederlander, het kopgeld (ƒ 7,50). Dat kopgeld was overigens niet altijd ƒ 7,50. Een Jood die gezocht werd ‘leverde’ ƒ 15,– op, naarmate de oorlog vorderde werd er nog meer betaald. De personen die bij de Colonne werkten waren nietsontziende antisemitische jagers op geld, mensen en goederen en niet zelden hadden ze al een strafblad. Bureau Joodsche Zaken liet zich eveneens leiden door geld.
Bureau Joodsche Zaken arresteerde zelfs leden van de Colonne, maar dit moet meer worden gezien als het verminderen van de concurrentie. Er werd zelfs samengewerkt, zoals bij de arrestatie van 14 Joden die zaten ondergedoken bij Dick Vreeswijk op het Thorbeckeplein. Henk Saatrübe (Amsterdam, 24 januari 1909 – 1983), lid van de Colonne, assisteerde bij deze arrestatie Bureau Joodsche Zaken bij het leeghalen van de onderduikplaats.
Colonne Heinnecke heeft een half jaar gefunctioneerd en begon in maart 1943. Op 30 september 1943 werd Amsterdam officieel ‘Judenrein’ verklaard, de Joodsche Raad werd opgeheven, Colonne Heinnecke werd ontbonden. Na de oorlog onderzocht advocaat-fiscaal mr. M.H. Gelinck de werkzaamheden van de Colonne en concludeerde dat zij verantwoordelijk was voor de arrestatie van 8000 tot 9000 Joden.
Zowel de Jodenjagers van de Colonne Heinnecke als de corrupte politieagenten wekten de irritatie op van de nazi’s. Een van de leden van de colonne die het te bont had gemaakt werd ontslagen en het aantal disciplinaire maatregelen voor corrupte agenten was groot. Sieraden, schilderijen of munten achterover drukken kon worden bestraft met ontslag.
Peter Schaap
Een van de personen die vanaf 1943 bij Bureau Joodsche Zaken werkte, was brigadier-rechercheur Peter Schaap (Zandvoort, 18 juni 1902 – Groningen, 29 juni 1949). Hij gold als een van de meest fanatieke Jodenjagers en werkte onder andere samen met Ans van Dijk. In september 1944 werd hij samen met zijn chef van Bureau Joodsche Zaken, Abraham Kaper, naar Groningen overgeplaatst en zette hij zijn praktijken voort bij het beruchte Groningse Scholtenhuis. Schaap wordt medeverantwoordelijk gehouden voor de arrestatie van 10.000 Joden en tal van executies. Hij werd na de oorlog hiervoor ter dood veroordeeld wat op 29 juni 1949 werd voltrokken door een vuurpeloton.
Na de oorlog heeft het pand er tot mei 1968 gestaan, toen werd het afgebroken.
bron:
“Opsporing verzocht.”. “Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij”. Amsterdam, 1928/07/25 00:00:00, p. 11. Geraadpleegd op Delpher op 16-12-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011114809:mpeg21:p011
“DE BLOEDHONDEN VAN DE GESTAPO. Eenige bijzonderheden over het Bureau Nieuwe Doelenstraat.”. “Het parool : -vrij, onverveerd-“. Amsterdam, 1941/10/02 00:00:00, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 16-12-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010900806:mpeg21:p005
Het turnblad. Geraadpleegd op Delpher op 16-12-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKNGU01:001330020:00001
Oerlemans, A.I., “Beknopte opsporingsleer”. Reesink, [1939]. Geraadpleegd op Delpher op 16-12-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB06:000001197:00003
Stadarchief Amsterdam, archiefkaarten Saatrübe, Hendricus Christiaan – 24-01-1909 – A01232_0701_0832
Ad van Liempt, Het Joden jagen werd een ware hartstocht via https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/28194/het-joden-vangen-werd-een-ware-hartstocht.html (geraadpleegd 17 december 2019).
Peter Schaap via https://nl.wikipedia.org/wiki/Peter_Schaap_(SD%27er) (geraadpleegd 17 december 2019).
Illustratie:
Stadsarchief Amsterdam beeldbank. Detail van de voorgevel van Nieuwe Doelenstraat 13, foto, Oppenheim, G.L.W. (1906-1984), Collectie Collectie G.L.W. Oppenheim, 27 oktober 1957, 010028000129
laatst bijgewerkt:
17 december 2019